Kenneth Waltz, O άνθρωπος, το κράτος και ο πόλεμος. Μία θεωρητική ανάλυση, Εκδόσεις Ποιότητα
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ
Του Ηλία Κουσκουβέλη
Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων
Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών
Πανεπιστήμιο Μακεδονίας
Όταν το 1986 στις ΗΠΑ στο μεταπτυχιακό μου στις Διεθνείς Σπουδές στο Πανεπιστήμιο του Denver μελετούσα, σύμφωνα με το πρόγραμμα και αμέσως μετά τον Θουκυδίδη, το έργο του Kenneth Waltz Ο άνθρωπος, το κράτος και ο πόλεμος, ήταν δύσκολο να φανταστώ ότι το εν λόγω βιβλίο θα εκδιδόταν στα ελληνικά και ότι θα είχα την τιμή να το προλογίσω στη γλώσσα μας.
Το Ο άνθρωπος, το κράτος και ο πόλεμος ήταν το 1954 η διδακτορική διατριβή του μεγαλύτερου, κατά την άποψή μου και κατά την άποψη πολλών, σύγχρονου επιστήμονα των διεθνών σχέσεων. Δημοσιεύτηκε το 1959 από τις εκδόσεις του Πανεπιστημίου Columbia (Columbia University Press) και, αφού ήδη μεταφράστηκε σε πάνω από 60 γλώσσες, παρουσιάζεται πλέον από τις εκδόσεις Ποιότητα στα ελληνικά.
Αλήθεια τι είναι αυτό που κάνει ένα βιβλίο τόσο σημαντικό που να μεταφραστεί σε τόσες γλώσσες, που οι μηχανές αναζήτησης του διαδικτύου να δίνουν εκατοντάδες εκατομμύρια αποτελέσματα, που να έχει λάβει χιλιάδες επιστημονικές ετεροαναφορές και που κάνει εμάς, τους σύγχρονους μελετητές των διεθνών σχέσεων να έχουμε γράψει, να έχουμε προφέρει τόσες φορές τον τίτλο του και να θεωρούμε τον Kenneth Waltz ως τον σημαντικότερο σύγχρονο συγγραφέα της επιστήμης μας;
Είναι ότι ο Kenneth Waltz, πρώτος στον 20ό αιώνα, εισήγαγε μία σειρά καινοτομιών στην προσέγγιση και στη μεθοδολογία μελέτης των διεθνών σχέσεων. Μέσω αυτών των καινοτομιών κατόρθωσε να ενώσει τα ρυάκια της περί τα διεθνή πολιτικής σκέψης, να αναδιατάξει τον ρου της θεωρίας των διεθνών σχέσεων και να την επανενώσει με τη μόνη, καθαρή και αποκλειστική για πολλούς αιώνες θεωρητική πηγή των διεθνών σχέσεων, το Ἱστορίαι (Πελοποννησιακός πόλεμος) του Θουκυδίδη.
Η σκέψη για τις διεθνείς σχέσεις, τις σχέσεις μεταξύ των φορέων ανθρώπινης οργάνωσης και τις μεταξύ τους συγκρούσεις καθώς και τον πόλεμο, δεν είχε χαθεί ανά τους αιώνες. Δεν θα μπορούσε άλλωστε. Τα ρυάκια της διέτρεχαν την πολιτική επιστήμη, την πολιτική φιλοσοφία και τη διπλωματική πρακτική.
Ο Waltz τα εντοπίζει στην πολιτική θεωρία των προηγούμενων αιώνων και, μεθοδολογικά, εστιάζει τη μελέτη του αποκλειστικά στο διεθνές φαινόμενο και στην πιο καταστροφική –και εκ τούτου πιο ανησυχητικά ενδιαφέρουσα– έκφανσή του, τον πόλεμο.
Ο Waltz δεν ευαγγελίζεται μεγαλόσχημους σκοπούς. Δεν είναι ένας ακόμη αυτόκλητος κήρυκας της ειρήνης. Στόχος του είναι να αντιληφθεί επιστημονικά το γιατί γίνεται πόλεμος, να φωτίσει τις αιτίες της θανατηφόρας ασθένειας που πλήττει τους φορείς της ανθρώπινης οργάνωσης. Με την επιστημονική του οπτική ανοίγει τον δρόμο για τους πολιτικούς επιστήμονες των διεθνών σχέσεων να γίνουν οι «γιατροί» του πολέμου και όχι οι «γητευτές» του. Συστηματικά επιδιώκει να ακολουθήσει την επιστημονική (τη μόνη) μέθοδο γνώσης και να οργανώσει κατηγορίες εντός της θεωρίας των διεθνών σχέσεων. Ουσιαστικά, κυρίαρχος σκοπός της μελέτης του είναι η γνώση· ο όποιος άλλος σκοπός προϋποθέτει και, σε κάθε περίπτωση, τοποθετείται πέρα από την ασφαλή γνώση.
Στην μέχρι τις μέρες του ανθρώπινη πολιτική σκέψη και βιβλιογραφία, ο Waltz θα εντοπίσει δύο μεγάλες κατηγορίες αιτίων του πολέμου: τον άνθρωπο και το κράτος. Στις δύο αυτές κατηγορίες θα προσθέσει καινοτομώντας και μία τρίτη: αυτήν του άναρχου διεθνούς συστήματος, δηλαδή του περιβάλλοντος των κρατών, των μεταξύ τους σχέσεων, ανταγωνισμών και ισορροπιών.
Η λογική προσδιορισμού της συμπεριφοράς των κρατών από και έναντι του «κοινωνικού» τους περιβάλλοντος δεν ήταν άγνωστη στην πολιτική θεωρία είτε στη μορφή της ισορροπίας της ισχύος είτε στη μορφή της ομοσπονδίας. Ο Waltz αποδέχεται ότι η ιδέα αυτή δεν είναι νέα και αναφέρεται στον Θουκυδίδη, τον Hamilton, τον Machiavelli, τον Hobbes και τον Rousseau. Δεν ήταν, όμως, αναπτυγμένη. Ίσως χρειαζόταν ένα διεθνές σύστημα διπολικό και πολωμένο, ιδεολογικά φορτισμένο, για να ενταθεί η μελέτη των διεθνών ζητημάτων και να απαιτηθεί η προσφυγή σ’ ένα άλλο νέο επίπεδο, στη μελέτη του περιβάλλοντος των κρατών.
Ο Waltz, την κατάλληλη στιγμή, ξεφεύγει από τη μελέτη του ανθρώπου και του κράτους ως των αιτίων του πολέμου, προχωρά πιο πέρα από αυτούς τους μεγάλους θεωρητικούς και, στηριζόμενος κυρίως στη σκέψη του Rousseau, αναπτύσσει τη μελέτη του περιβάλλοντος των κρατών και των μεταξύ τους σχέσεων, δηλαδή του «διεθνούς συστήματος» ως αιτίας πολέμου. Η ανάπτυξη της μελέτης του περιβάλλοντος των κρατών συνιστά τη μεγάλη καινοτομία που συνεισέφερε ο Waltz.
Συνέπεια της κατηγοριοποίησης και χειροπιαστή απόδειξη της καινοτόμου επιρροής της είναι και ο όρος που εισήγαγε ο Waltz. Τις τρεις αυτές κατηγορίες αιτίων πολέμου τις ονομάζει «εικόνες» (images), όρο στην ορθότητα του οποίου επιμένει μέχρι σήμερα. Ο όρος «εικόνα» ή «οι τρεις εικόνες του Waltz» είναι γνωστός και χρησιμοποιείται από κάθε μελετητή των διεθνών σχέσεων. Συχνά αναφέρονται, αν και δεν ταυτίζονται πλήρως, και ως τα «τρία επίπεδα ανάλυσης»: το πρώτο επίπεδο που μεθοδολογικά εστιάζει την ανάλυση είναι ο άνθρωπος, το δεύτερο το κράτος και το τρίτο το διεθνές σύστημα.
Kenneth Waltz, Ο άνθρωπος, το κράτος και ο πόλεμος
Η σημαντικότερη όμως συνεισφορά του Waltz είναι, κατά τη δική μου άποψη, η μετά από πολλούς αιώνες επιστροφή στη λογική του θετικισμού για την ανάλυση της διεθνούς πολιτικής. Η θεώρηση του ρεαλισμού, της οποίας ο Waltz αναγνωρίζεται ως ένας από τους σύγχρονους πατέρες, δεν αφορά την επιβολή του ισχυρού, την υποχώρηση του αδυνάμου, αλλά την κατανόηση και εξήγηση της κατάστασης στη βάση της παρατήρησης: Το διεθνές σύστημα είναι άναρχο και εξ αυτού είτε ο ανταγωνισμός είτε οι προσπάθειες για συνεργασία οδηγούν σε συγκρούσεις. Ο ρεαλισμός στηρίζεται στον θετικισμό και διαφοροποιείται από τον ιδεαλισμό του οικονομικού φιλελευθερισμού και τον ντετερμινισμό του μαρξιστικού υλισμού.
Ο Kenneth Waltz δεν αρκέστηκε σε αυτό το βιβλίο. Τη σκέψη του για το διεθνές σύστημα την ανέπτυξε περαιτέρω, πάνω στην ίδια θετική μεθοδολογία, στο επόμενο βιβλίο του, το Θεωρία διεθνούς πολιτικής (McGraw Hill, 1979 και Αθήνα, Ποιότητα, 2011), με το οποίο καθιέρωσε άλλη μία καινοτομία στη θεωρία των διεθνών σχέσεων και, ειδικότερα, στη θεώρηση του ρεαλισμού, τον «δομικό» ρεαλισμό.
Οι μελετητές και θαυμαστές του Kenneth Waltz διαφωνούν ως προς το πιο από τα δύο έργα είναι καλύτερο. Προσωπικά, για μία σειρά από λόγους –κυρίως ύφος και μεθοδολογία– μου αρέσει το Θεωρία διεθνούς πολιτικής. Αν με ρωτούσαν, όμως, πιο από τα δύο θα ήθελα να είχα την έμπνευση και την ικανότητα να έχω γράψει, χωρίς κανένα δισταγμό θα ευχόμουν να είχα γράψει το Ο άνθρωπος, το κράτος και ο πόλεμος. Νομίζω ότι όλοι θα θέλαμε να είχαμε γράψει αυτό το βιβλίο. Νομίζω ότι όλοι υποκλινόμαστε στον Kenneth Waltz και τον ευγνωμονούμε για τους ορίζοντες που άνοιξε στην επιστήμη των διεθνών σχέσεων και στην προσωπική μας επιστημονική σκέψη.
Κλείνοντας, θα ήταν παράλειψη να μην επαινέσω την ουσιαστική και πετυχημένη προσπάθεια των εκδόσεων Ποιότητα να προσφέρουν στην ελληνική γλώσσα τα κείμενα των κορυφαίων συγγραφέων των διεθνών σχέσεων. Έτσι, μετά τα έργα των Carr, Bull, Gilpin, Mearsheimer, Wight, Howard, η έκδοση των έργων του Waltz προσφέρει στο αναγνωστικό κοινό την πλήρη και πραγματική σύγχρονη σκέψη στις διεθνείς σχέσεις επιτρέποντας, ταυτοχρόνως, την ανάπτυξη της επιστήμης μας στην Ελλάδα.