Εισαγωγικό σημείωμα: Παναγιώτης Ήφαιστος, Καθηγητής διεθνών σχέσεων – Στρατηγικών σπουδών.
Για τους λευπτογεύστες αναλύσεων υψηλών προδιαγραφών για την διεθνή πολιτική το άρθρο του John Mearsheimer «The false promise of international institutions» του 1994 είναι κάτι περισσότερο από αναγκαίο ανάγνωσμα. Γιατί; Γιατί η σωστή κατανόηση των διεθνών, του ρόλου των διεθνών θεσμών / διεθνούς δικαίου, της κρατικής ισχύος και των ιεραρχήσεων στην στρατηγική των κρατών και των συμμαχιών είναι αναγκαία προϋπόθεση ορθολογιστικής πολιτικής σκέψης περί τα διεθνή. Το άρθρο αυτό αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα του διακεκριμένου διεθνολόγου και μπορεί να αναπαραχθεί. Στα αγγλικά γιατί δεν υπάρχει χρόνος να το μεταφράσουμε. Θα μπορούσαμε να το κάνουμε κάποια άλλη στιγμή. Εδώ σημειώνουμε για τους αγγλομαθείς ότι ο Mearsheimer, συγγραφέας του σημαντικότερου σήμερα βιβλίου διεθνών σχέσεων, του Η τραγωδία της πολιτικής των μεγάλων δυνάμεων, έγραψε το μετά από μια δεκαετία θυελλωδών επιστημονικών συγκρούσεων στην αγγλόφωνη επιστημονική βιβλιογραφία. Ήταν η εποχή όταν ενώθηκαν πολλά νήματα
α) των νεοφιλελεύθερων επεμβατιστών (η ΗΠΑ να ηγεμονεύσει τους διεθνείς θεσμούς ενόσω είναι δεσπόζουσα δύναμη) οι οποίοι προετοίμαζαν το έδαφος για το όργιο των εισβολών τα αποτελέσματα των οποίων αποκορυφώθηκαν (;) σήμερα κυρίως στην περιφέρειά μας
β) των κριτικών κονστρουκτιβιστών (ή εδώ αποδομηστών/εθνομηδενιστών) που τους υπηρετούσαν λέγοντας διάφορες αποκοιμιστικές ασυναρτησίες για δια-κοινωνικές σχέσεις που θα αποδυναμώσουν ή και κατακερματίσουν τα κράτη (σίγουρα όχι τις ΗΠΑ αλλά των κρατών στόχων ναι) και
γ) και του κάθε «χρήσιμου ηλίθιου» κυρίως στα ασθενή κράτη πρόθυμα προπαγάνδιζε ότι του σέρβιραν στο στόμα για να υπηρετήσει τις εφήμερες στρατηγικές σκοπιμότητες της δεσπόζουσας μεταψυχροπολεμικής δύναμης.
Βέβαια, ως συνήθως μια μεγάλη ουρά από ασυνάρτητους ουραγούς της συνειδητής ή ανεπίγνωστης προπαγάνδας μας βομβάρδιζαν με τις αφέλειές τους ή τις καλοπληρωμένες προτάσεις πολιτικής που διακινούσαν μέσω ιδρυμάτων και διεθνικών δρώντων.
Την συζήτηση αυτή την κάλυψα συγκριτικά και κριτικά σε πολλά βιβλία μου, κυρίως στο Οι διεθνείς σχέσεις ως αντικείμενο επιστημονικής μελέτης, το Ιστορία, θεωρία, πολιτική φιλοσοφία των διεθνών σχέσεων και το Κοσμοθεωρητική ετερότητα και αξιώσεις πολιτικής κυριαρχίας.
Στον ένα πόλο ήταν οι επιστήμονες της Θουκυδίδειας παράδοσης όπως ο Mearsheimer, ο Μεγάλος Δάσκαλος Kenneth Waltz, ο Joseph Grieco και μερικοί άλλοι (επικράτησε να ονομάζονται «πολιτικοί ρεαλιστές» αλλά κατά βάση είναι στοχαστικά εποικοδομήματα της Θουκυδίδειας παράδοσης). Διόλου τυχαίο ως ήρεμη επιστημονική δύναμη που επιζητεί σταθερότητα μέσω ισορροπίας λειτούργησαν αντί-ηγεμονικά και ενίοτε άφηναν τα ασκητικά εργαστήριά τους για να αντιταχθούν στις καταχρηστικές επεμβάσεις των ΗΠΑ (αναλυτές όπως ο Mearsheimer έγραψαν συχνά κατά των επεμβάσεων της μεταψυχροπολεμικής εποχής με τεκμηριωμένα επιστημονικά επιχειρήματα).
Η θεμελιώδης προσέγγιση της Θουκυδίδειας παράδοσης όπως την συνόψισε ο Hans Morgenthau, είναι
α) το εθνικό συμφέρον είναι το υπέρτατο και έσχατο κριτήριο των διεθνών συναλλαγών και διαπραγματεύσεων,
β) οι διπλωματικές στάσεις και συμπεριφορές απαιτείται να διέπονται από σύνεση, αυτοσυγκράτηση, σωφροσύνη, υπευθυνότητα και προνοητικότητα,
γ) κριτήριο διπλωματικών στάσεων είναι οι εκατέρωθεν εκτιμήσεις των εθνικών συμφερόντων και όχι τις αισθητικές ή συναισθηματικές στάσεις,
δ) μέριμνα για ισορροπία ως προϋπόθεση εφαρμογής των συνθηκών και των υποσχέσεων αλλά και ως προϋπόθεση διαπραγματεύσεων,
ε) ορθολογιστική συνεκτίμηση όταν χαράσσεται μια στρατηγική των θέσεων, απόψεων και των εθνικών συμφερόντων των άλλων κρατών (που είναι, ασφαλώς, συμβατά με την διεθνή νομιμότητα) και
στ) ετοιμότητα να ικανοποιήσεις, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, τα συμφέροντα των άλλων κρατών που είναι συμβατά με το διεθνές δίκαιο.
Την δεκαετία του 1980 και κυρίως αρχές της δεκαετίας του 1990 υπήρξε κυριολεκτικά ένα όργιο περιεκτικών συζητήσεων το οποίοι μερικοί από εμάς το παρακολουθήσαμε και συνεισφέραμε. Μάλιστα με πρωτοποριακά συνέδρια στην Αθήνα αμέσως μετά τον Ψυχρό Πόλεμο. Αυτό που συντομογραφικά θέλουμε να πούμε είναι βασικά τρία πράγματα:
Πρώτον, ακόμη και οι νεοφιλελεύθεροι λύγισαν κάτω από το βαρύ πυροβολικό συγγραφέων όπως οι Mearsheimer, Waltz, Grieco et al και οδηγήθηκαν σε γνωστές παραδοχές λάθους ή ελλειμμάτων στις θεωρήσεις τους. Δεν μπορούσαν να κάνουν αλλιώς γιατί κυριολεκτικά κονιορτοποιήθηκαν επιστημονικά. Αυτό βέβαια δεν εμπόδισε (στην καλύτερη περίπτωση λόγω άγνοιας) πολλούς εδώ στην Ελλάδα να πιθηκίζουν και να παπαγαλίζουν τις προγενέστερες θέσεις τους αγνοώντας τις παραδοχές λάθους ή ελλείμματος.
Δεύτερον, τι υπέβοσκε πίσω από αυτό φάνηκε τάχιστα όταν πλην Keohane οι 5-6 νεοφιλελεύθεροι αναλυτές στρατεύθηκαν ευθέως ως ανώτατοι αξιωματούχοι των υπουργείων Άμυνας και Εξωτερικών (Nye, Inkeberry et al). Να το πούμε διαφορετικά, έβγαλαν το προσωπείο και ξανάγινε αυτό που ξέρουμε πολύ καλά, ότι δηλαδή πλην 5-6 διακεκριμένων πολιτικών ρεαλιστών της Θουκυδίδειας παράδοσης που γράφουν περιγραφικά και αξιολογικά ελεύθερα η συντριπτική πλειονότητα των Αμερικανών πολιτικών επιστημόνων υπηρετούν την στρατηγική της χώρας τους. Το αξιοθρήνητο είναι σε κράτη όπως η χώρα μας να παπαγαλίζουν τα ίδια ακόμη και σε περιπτώσεις που βλάπτουν την οικεία πατρίδα. Για αυτό έχουμε κάνει αρκετές παρεμβάσεις και δεν χρειάζεται να επανέλθουμε εδώ.
Τρίτον, η σημασία του δοκιμίου του Mearsheimer είναι ότι αποτελεί την τελευταία λέξη στην θεωρία διεθνών σχέσεων. Αυτό μπορούμε να το πούμε και διαφορετικά. Αφού στο κείμενο που ακολουθεί έκανε μια πυκνή και περιεκτική κριτική στα ρεύματα σκέψης (πιο πάνω χρησιμοποίησα την λέξη «κονιορτοποίησε» και κυριολεκτώ) οι επιστημονικές συζητήσεις σταθεροποιήθηκαν και ρέουν μέσα σε διάφορα ρυάκια αλλά όχι μέσα στον μεγάλο επιστημονικό ποταμό. Δεν αναφέρομαι βέβαια στους κάθε λογής ασυνάρτητους ή μελλοντολόγους η προπαγανδιστές γιατί αυτοί πάντα υπήρχαν και πάντα θα υπάρχουν. Αναφέρομαι για τις συζητήσεις στις ΗΠΑ. Εξάλλου, οι εξελίξεις της διεθνούς πολιτικής αυτής καθαυτής επαληθεύουν ή διαψεύδουν τις θεωρήσεις.
Ο Mearsheimer, βέβαια, επανήλθε με την χαριστική βολή που αναφέραμε πιο πάνω, το βιβλίο Η τραγωδία της πολιτικής των μεγάλων δυνάμεων στο οποίο έξυπνα εστίασε την προσοχή του στο κύριο ζήτημα της διεθνούς πολιτικής, τις ηγεμονικές διενέξεις. Όπως γράψαμε και σε άλλη περίπτωση, κάθε τίμιος επιστήμονας βγάζει το καπέλο στον Mearsheimer για την πληρότητα των θεμελιώσεων και τεκμηριώσεων του βιβλίου αυτού που μπορεί κάλλιστα να θεωρηθεί ως το σημαντικότερο του 21 αιώνα. Αναμφίβολα εξίσου σημαντικό είναι και το βιβλίο του Παναγιώτη Κονδύλη Από τον 20 στον 21 αιώνα. Η ανάλυση του Κονδύλη υστερεί για το γεγονός ότι δεν είναι γνωστή στην αγγλόφωνη βιβλιογραφία. Υπερέχει όμως, ενδεχομένως, του Mearsheimer, στο γεγονός ότι με τον έξοχο Κονδύλειο τρόπο θεμελιώνει και τις τάσεις στο ανθρωπολογικό πεδίο (κατιτί που o Mearsheimer, o Waltz και άλλου Θουκυδίδειο φρόνιμα αποφεύγουν). Όχι βέβαια προσδιοριστικά αλλά προσανατολιστικά, δηλαδή, με το να περιγράφει τις μεταμοντέρνες τάσεις ανθρωπολογικής αποδυνάμωσης οι οποίες στα μεν ισχυρά κράτη οδηγούν σε μια όξυνση των ωμών και καταχρηστικών συμπεριφορών ισχύος στα δε λιγότερο ισχυρά εάν περάσουν κάποιες κόκκινες γραμμές στην αποδυνάμωσή τους ή και στην διάλυσή τους.
Για να κατεβάσετε το pdf αρχείο του κειμένου του J. Mearsheimer κάντε κλικ εδώ: The false promise of international institutions
