Η Κύπρος είχε τη δική της συνεισφορά στην εθνική επανάσταση του 1821, η οποία τιμάται από τον απανταχού ελληνισμό. Πολύ ενδιαφέρουσες πτυχές της συμβολής των Κύπριων στην εθνική επανάσταση καταγράφονται στο βιβλίο του φιλόλογου-ερευνητή Γιάννη Σπανού Οι Κύπριοι εθελοντές στην επανάσταση του 1821 και στους άλλους εθνικούς πολέμους.
Όπως αναφέρεται, από το 1797 η εθνική αγωνιστική συνείδηση των Κυπρίων οριοθετείται από τον Ιωάννη Καρατζά, έναν από τους επτά συντρόφους του Ρήγα Βελεστινλή που μαρτύρησαν με τον μεγάλο οραματιστή.
Τα αδέλφια Άγγελος και Ζήνων σπεύδουν στον Ιερό Λόχο του Αλέξανδρου Υψηλάντη, πολεμούν στις μάχες του Δραγατσανίου και της μονής Σέκου. Μαζί τους και ο Αγγελής Μιχαήλ Κύπριος. Η παρουσία τους, όπως επισημαίνει ο Γιάννης Σπανός στο βιβλίο του, ήταν προδρομική στην επανάσταση που άνοιξε την πύλη των θυσιών εκατοντάδων Κυπρίων. Παρουσία που ξεκινά δυναμικά με την μύηση πολλών στην Φιλική Εταιρεία.
Αναφέρει χαρακτηριστικά ότι ο Αρχιεπίσκοπος Κυπριανός, μυημένος στη Φιλική Εταιρεία από το 1818, είχε αλληλογραφία με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη. Στο Δοκίμιον του Φιλήμονος Α53-54 μαρτυρούνται η συνεργασία και οι σύνδεσμοι, ο Δημήτριος Ίππατρος, ο Αντώνιος Πελοπίδας, ο Θεόφιλος Θησέας. Επίσης στο ΙΕ΄ άρθρο του Γενικού Σχεδίου της Φιλικής διατυπώνονται οι όροι της κυπριακής συμμετοχής στην επανάσταση, με την υπογραφή του «Καλού», δηλαδή του Υψηλάντη.
Αλέξανδρος Υψηλάντης
Στις 19 Ιουνίου 1821 αναφέρεται ότι γέμισαν τα καράβια του Κανάρη, στην Ασπρόβρυση της Λαπήθου. Αναφορά επίσης γίνεται σε ποιητική μαρτυρία για τον απόπλου επαναστατών από την Καρπασία. Είναι γνωστές εξάλλου οι σφαγές του Ιουλίου 1821, 480-2.000 προκρίτων και κληρικών, οι δεσμεύσεις περιουσιών, ο αποκεφαλισμός της ηγεσίας.
Στα ελληνικά αρχεία καταγράφονται πέραν των 580 νέων που έσπευσαν στην επαναστατημένη Ελλάδα για να πολεμήσουν, έχοντας μάλιστα ως όραμά τους τη Μεγάλη Ελλάδα.
Χαρακτηριστικά επίσης της συμμετοχής των Κυπριών στην Επανάσταση, και οι εκποιήσεις των περιουσιών και η μεταφορά των χρημάτων στην επαναστατημένη Ελλάδα. Παραδείγματα οι αδελφοί Θησείς, Θεόφιλος, Νικόλαος, Κυπριανός και άλλοι που συντηρούσαν με δικές τους δαπάνες σώματα επαναστατών. Όπως αναφέρεται, έδωσαν τα πάντα και μερικοί από τους επιζήσαντες πέθαναν «επί της ψάθης», όπως μαρτυρούν οι θυγατέρες του Χαράλαμπου Μάλη και οι χήρες των Θησέων σε επιστολές τους.
Σύμφωνα με τον Γ. Σπανό, ενδεικτικές της συμβολής των Κυπρίων στους αγώνες του έθνους οι δύο επιστολές προς Καποδίστριαν, εκ μητρός Κυπρίου, της 19ης Αυγούστου και της 17ης Νοεμβρίου 1828. Αλλά συγκλονιστικές και οι μαρτυρίες προσωπικοτήτων της Επανάστασης όπως του Κολοκοτρώνη, του Μαυρομιχάλη, του Μακρυγιάννη, του Κανάρη, του Μαυροκορδάτου και πλήθος άλλων κορυφαίων ηγετών και οπλαρχηγών, που υμνούν με έγγραφά τους τους Κυπρίους επαναστάτες που πολέμησαν παντού.
Χαρακτηριστικά, ο Κωνσταντίνος Κανάρης σε επιστολή του μνημονεύει τον Κωνσταντίνο Κυπριώτη. Πολέμησε σε όλες τις μάχες και σκοτώθηκε, καθώς επίσης και τον γιο του Γεώργιο, που έπεσε πολεμώντας.