Ο κατακερματισμός του διεθνούς χώρου σε ετερογενείς συλλογικές οντότητες προσδίδει στο διεθνές σύστημα κρατοκεντρικό χαρακτήρα.
Απόσπασμα από το βιβλίο του Παναγιώτη Ήφαιστου, Θεωρία διεθνούς και ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης (εκδόσεις Ποιότητα). Το απόσπασμα δεν συμπεριλαμβάνει τις υποσημειώσεις.
Οντολογικά χαρακτηριστικά του κρατικά διαφοροποιημένου διεθνούς συστήματος
Εάν παρατηρήσουμε τη μετεξέλιξη των διεθνών σχέσεων από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, διαπιστώνουμε ορισμένα ενδιαφέροντα σταθερά χαρακτηριστικά που σχετίζονται άμεσα με τη σημερινή μορφή και τον χαρακτήρα του διεθνούς συστήματος. Κατ’ αρχάς, ο κατακερματισμός του διεθνούς συστήματος σε ξεχωριστές και διακριτές πολιτείες έχει ως κυριότερη αιτία τη διεθνή ετερότητα, όπως αυτή προέκυψε ή προκύπτει στην ιστορία. Εξάλλου, ο κατατεμαχισμός του διεθνούς χώρου σε ετερογενείς συλλογικές οντότητες -συγκαιρινά δύο εκατοντάδες κυρίαρχα κράτη μέλη του ΟΗΕ– προσδίδει στο διεθνές σύστημα κρατοκεντρικό χαρακτήρα. Το γεγονός ότι το διεθνές σύστημα είναι κρατοκεντρικό είναι σημαντικό για τέσσερις βασικούς λόγους. Πρώτον, η κρατική κυριαρχία είναι το καθεστώς οργάνωσης του διεθνούς συστήματος. Δεύτερον, μια εκάστη συλλογική οντότητα έχει ή προσπαθεί να αποκτήσει περιθώρια ανεξάρτητης-αυτόνομης λειτουργίας και ανάπτυξης. Τρίτον, λόγω της αλληλεγγύης μεταξύ των μελών της κοινωνίας ενός βιώσιμου κράτους μετριάζεται ή αντιμετωπίζεται πλήρως το πρόβλημα της άνισης ανάπτυξης. Κατά συνέπεια, δεν ανακύπτει θέμα υπάρξεως διλημμάτων ασφαλείας στο εσωτερικό ενός κράτους. Τέταρτον και συναφές, στο εσωτερικό κάθε βιώσιμου κράτους έχει επιλυθεί το πρόβλημα του πολέμου. Η κρατική εξουσία είναι η μόνη η οποία έχει μονοπώλιο άσκησης νομιμοποιημένης βίας.
Συνεπώς, εάν επιζητείται ολοκλήρωση, η επιδιωκόμενη αλλαγή χρήζει να στοχεύει, πρώτον, να εξισώσει τις διακρατικές με τις ενδοκρατικές σχέσεις και γι’ αυτό να εξαλείψει την κανονιστική ετερότητα του διεθνούς χώρου, δεύτερον, να αποδυναμώσει ή να καταργήσει τις κρατικές κυριαρχίες και, τρίτον, να ακυρώσει την ανεξαρτησία-αυτονομία των κρατών και των κοινωνιών τους.
Μια συνήθης αιτιολόγηση των σκοπών της διεθνούς ολοκλήρωσης είναι η επίτευξη ειρήνης και σταθερότητας στον διεθνή χώρο: Εάν η ολοκλήρωση στο επίπεδο του έθνους-κράτους επιφέρει ειρήνη και σταθερότητα στην ενδοκρατική τάξη πραγμάτων, γιατί να μην επιζητηθεί ειρήνη στον παγκόσμιο χώρο μέσω διεθνούς ολοκλήρωσης; Όντως, από καταβολής διακρατικών σχέσεων τα τρία μεγαλύτερα προβλήματα που ταλανίζουν την ανθρωπότητα ήταν, πρώτον, οι συγκρούσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των κρατών, δεύτερον, ο ηγεμονισμός-αναθεωρητισμός και, τρίτον, τα διεθνικά φαινόμενα τα οποία διαφεύγουν από τον έλεγχο της κρατικής κυριαρχίας ενός εκάστου κράτους. Μια άλλη σημαντική παρατήρηση είναι ότι, όπως ήδη αναφέρθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, μια εκάστη συλλογική μονάδα του διεθνούς χώρου επιδιώκει σταθερά την ανεξαρτησία-αυτονομία της, έστω και εάν ενίοτε –εθελούσια ή εξ ανάγκης– αναγκάζεται να συμβιβαστεί και να περιορίσει την εσωτερική και εξωτερική της κυριαρχία. Με διαφορετικά λόγια, επί πολλές χιλιετηρίδες ένα σταθερό φαινόμενο των διεθνών σχέσεων είναι η σταθερή τάση των διακριτών συλλογικών οντοτήτων να κατακτήσουν την ανεξαρτησία τους και να κατοχυρώσουν την «εσωτερική τους αυτοδιάθεση» ούτως ώστε να μπορούν να αυτοθεσπίζονται. Επίσης, η κοινωνία κάθε βιώσιμης συλλογικής οντότητας σταθερά αντιστέκεται σε κάθε προσπάθεια απορρόφησής της ή αποδυνάμωσής της λόγω της δράσης εξωτερικών παραγόντων. Βεβαίως, αυτή δεν είναι η συμπεριφορά όλων των μελών μιας ανεξάρτητης συλλογικής οντότητας. Μερικοί συνειδητά ή ανεπίγνωστα αντιμάχονται το δικαίωμα αυτονομίας και ανεξαρτησίας της χώρας τους, χωρίς να προτείνουν αξιόπιστη διεθνή εξουσία που θα διαχειριστεί τα συμφέροντά της. Εάν καταστούν πλειοψηφία ή εάν καταλάβουν την εξουσία υποκινούμενοι από μια ξένη δύναμη, τότε το κράτος υφίσταται μεγάλες ζημιές ή διαλύεται προς όφελος άλλων κρατών ή για να δημιουργηθούν νέα κράτη. Για παράδειγμα, ένας πολίτης ο οποίος υιοθετεί μια διεθνιστική άποψη ή κάποιος άλλος ο οποίος είναι κατάσκοπος ενός ξένου κράτους ενεργούν με τρόπο που αποδυναμώνει την κυριαρχία και που εξυπηρετεί άλλα συμφέροντα ή καταστάσεις που αντιμάχονται την κρατική κυριαρχία της χώρας της οποίας τα άτομα αυτά είναι πολίτες. Αναμφίβολα, από τη στιγμή που υπήρξαν ανεξάρτητες συλλογικές οντότητες, αυτά τα αντίρροπα φαινόμενα είναι σταθερά και μόνιμα χαρακτηριστικά του συστήματος και διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην ανακατανομή ισχύος, ρόλου και συμφερόντων στον διεθνή χώρο.
Ένα άλλο θεμελιακό χαρακτηριστικό του διεθνούς χώρου είναι το γεγονός πως βρίσκεται σε «προ-συμβατική» κατάσταση, δηλαδή σε «φυσική κατάσταση». Απουσιάζει μια βιώσιμη μη ηγεμονική-νομιμοποιημένη διεθνής εξουσία και κατ’ επέκταση απουσιάζει μια παγκόσμια κανονιστική δομή που θα ρύθμιζε τις σχέσεις των ατόμων και των ομάδων του παγκόσμιου χώρου. Αυτό, ως προς τον συντριπτικό τουλάχιστον αριθμό ζητημάτων που απασχολούν τους ανθρώπους, αντιμετωπίζεται είτε στα πλαίσια της κανονιστικής δομής μιας εκάστης συλλογικής οντότητας είτε στα πλαίσια διακρατικών θεσμών.
Τέλος, ένα άλλο σταθερό χαρακτηριστικό του διεθνούς χώρου είναι ο ηγεμονισμός-αναθεωρητισμός. Ο ηγεμονισμός οφείλεται είτε στην άνιση ανάπτυξη είτε στην κατάχρηση της δεσπόζουσας θέσης ενός κράτους στο σύστημα. Ο ηγεμονισμός αποτελεί την κυριότερη αιτία πολέμου και το κυριότερο εμπόδιο στην ανάπτυξη συνεργασίας ή στη δημιουργία-επιβίωση διεθνών θεσμοποιημένων ρυθμίσεων. Αντίστοιχα, η ειρήνη και η σταθερότητα είναι συνάρτηση της εξισορρόπησης του ηγεμονισμού. Εάν ο ηγεμονισμός δεν εξισορροπείται, απλώς προκύπτει εφήμερη ηγεμονική επικράτηση. Στο ίδιο πλαίσιο, συμφέροντα των λιγότερο ισχυρών κρατών ή ακόμη και η επιβίωσή τους εξαρτάται από την ικανότητά τους να διαφυλάξουν την κυριαρχία τους (με την έννοια της αυτονομίας-ανεξαρτησίας), να συνάψουν ισόρροπες σχέσεις με τις μεγαλύτερες δυνάμεις και να αντισταθούν στην ιδεολογική διάβρωση που διαρκώς επιδιώκουν τα ισχυρότερα και ηγεμονικά κράτη.
Δηλαδή, εάν η παρατήρηση αυτή είναι ορθή, σημαίνει πως η κυριαρχία είναι το απαραίτητο καθεστώς ρύθμισης των διακρατικών συναλλαγών και ταυτόχρονα το μέσο, τουλάχιστον για τα λιγότερο ισχυρά κράτη, άμυνας κατά του κλασικού φαινομένου του ηγεμονισμού. Όπως σημειώνει ο Frederick Hartman, αναφερόμενος στα ιστορικά γεγονότα που οδήγησαν στην έννοια της κυριαρχίας και στην οικοδόμηση του σύγχρονου διακρατικού συστήματος, «ένα κυρίαρχο κράτος είναι αυτό το οποίο, με την νομική έννοια, είναι ελεύθερο να επιδιώξει τον δρόμο για την ειρήνη ή τον πόλεμο, όπως επιτάσσει το εθνικό του συμφέρον. Αλλά το πιο ουσιαστικό για την ελευθερία του [σε αναφορά με αυτούς που την επιβουλεύονται έξωθεν] είναι η βούληση και η θέληση του λαού του να εφαρμόσει τις κυρίαρχες αποφάσεις του με αίμα, ιδρώτα και υλικές θυσίες».
Στο πλαίσιο του πιο πάνω συλλογισμού, η ικανότητα διαυγούς αντίληψης και ορθής εκτίμησης των οντολογικών χαρακτηριστικών του διεθνούς χώρου είναι κρίσιμης σημασίας για ένα κράτος. Αναμφίβολα, κατά καιρούς, ένα ή περισσότερα κράτη κατορθώνουν να επικρατήσουν επί άλλων κρατών και να μετεξελιχθούν σε ηγεμονικά κράτη μεγάλης εμβέλειας και επιρροής. Όμως παρατηρούμε ότι η παγκόσμια ηγεμονική ολοκλήρωση προσκρούει πάντοτε είτε στην άρνηση των επιμέρους μονάδων να υποταχθούν –τουλάχιστον επ’ άπειρο– ή να αφομοιωθούν είτε στην ανάπτυξη εξισορροπητικών διαδικασιών που εξουδετερώνουν τον ηγεμόνα. Εν ολίγοις, αν και η ηγεμονική συμπεριφορά είναι ένα μόνιμο φαινόμενο των διακρατικών σχέσεων, κανένα κράτος δεν κατόρθωσε να διατηρήσει επ’ άπειρον περιφερειακή ή παγκόσμια ηγεμονία.
Πληροφορίες για τον συγγραφέα και το βιβλίο: https://before.piotita.gr/product/ifaistos-panagiotis-theoria-diethnous/
