Η ανά χείρας μελέτη οδηγεί τον αναγνώστη να εξηγήσει και να κατανοήσει οντολογικά, επιστημολογικά, μεθοδολογικά και κανονιστικά τον τρόπο με τον οποίο κατασκευάζεται μια θεωρία Διεθνών Σχέσεων και να διαμορφώσει, συνεπώς, μια σχετική γνώμη γύρω από τα συστατικά της στοιχεία.
Αν ο αναγνώστης εισέλθει στον πειρασμό να αναρωτηθεί ποια είναι η καλύτερη θεωρία εξήγησης και κατανόησης του πολυώνυμου κόσμου των διεθνών σχέσεων, τότε η απάντησή μας θα είναι: αυτή που διαθέτει την καλύτερη εσωτερική συνοχή και την καλύτερη πρακτική εφαρμογή των ιδεών, αρχών και αξιωμάτων που πρεσβεύει.
Πέρα από τα μεγάλα πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά, πολιτιστικά διακυβεύματα μιας συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου, που πρέπει να εξεταστούν ως παράγοντες εκκόλαψης μιας θεωρίας, είναι επίσης απαραίτητο να αναλυθεί το οντολογικό πλαίσιο, να απαντηθεί, δηλαδή, το ερώτημα εάν υπάρχει στην πειθαρχία των Διεθνών Σχέσεων μια πραγματική ενιαία οντολογική συνοχή-μήτρα.
Εντέλει, το κεντρικό οντολογικό ερώτημα που προκύπτει στις κοινωνικές επιστήμες είναι να γνωρίζουμε με ποιον τρόπο αντιλαμβανόμαστε την κοινωνική «πραγματικότητα» και πάνω σε ποιες βάσεις η πραγματικότητα αυτή στηρίζεται. Στην προσπάθεια, λοιπόν, αξιολόγησης μιας θεωρίας θα πρέπει να αναρωτηθούμε αν συμφωνούμε με τους ισχυρισμούς-θέσεις της εάν η κοινωνική πραγματικότητα εδράζεται πάνω σε μια υλιστική βάση ή, αντιθέτως, αυτή η κοινωνική ύπαρξη εδράζεται πάνω σε ένα σύμπλεγμα από ιδέες. Στην πρώτη περίπτωση ‒υλιστική οντολογία‒ η κοινωνική πραγματικότητα προϋπάρχει, πριν δηλαδή από τις προσπάθειές μας για να την κατανοήσουμε, και είναι, συνεπώς, ανεξάρτητη των προσπαθειών αυτών, ενώ στη δεύτερη περίπτωση ‒ιδεαλιστική οντολογία‒ η κοινωνική ύπαρξη-πραγματικότητα σφυρηλατείται μέσα από ένα σύμπλεγμα ιδεών τις οποίες οι ανθρώπινες συλλογικότητες ενστερνίζονται ως προς το θέμα της ταυτότητάς τους, τη θέση τους στο κοινωνικό γίγνεσθαι και τη διάδρασή τους μέσα σ’ αυτό.
Εισαγωγή……………………………………………………………………………………………………..19
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
Ο κλασικός-πολιτικός ρεαλισμός
1. Μια σύντομη ιστορική διαδρομή………………………………………………………………. 57
2. Επιστημολογία………………………………………………………………………………………… 60
3. Οντολογία ………………………………………………………………………………………………. 67
4. Οντολογική περιδιάβαση βασικών εννοιών………………………………………………… 72
4.1. Προσέγγιση περί της διεθνούς πολιτικής…………………………………………….. 72
4.2. Η διάκριση μεταξύ εσωτερικού πολιτικού συστήματος και
διεθνούς συστήματος………………………………………………………………………… 73
4.3. Η άναρχη φύση των διεθνών σχέσεων: Το δίλημμα του φυλακισμένου …. 74
4.4. Οι κύριοι δρώντες του διεθνούς συστήματος………………………………………. 78
4.5. Η εθνική κυριαρχία…………………………………………………………………………… 78
4.6. Το κράτος, ορθολογικός δρων ……………………………………………………………. 80
4.7. Η ισχύς……………………………………………………………………………………………. 83
4.8. Το εθνικό συμφέρον………………………………………………………………………….. 94
4.9. Η ισορροπία ισχύος κατά H. Morgenthau. Η ισορροπία δυνάμεων
κατά R. Aron……………………………………………………………………………………. 98
5. Η ρεαλιστική κανονιστικότητα …………………………………………………………………104
6. Προς μια αναγέννηση ή προσαρμογή του πολιτικού ρεαλισμού;………………….108
7. Συμπεράσματα: Τελειότητες και ατέλειες του κλασικού ρεαλισμού……………..110
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
Ο νεορεαλισμός και ο νεοκλασικός ρεαλισμός
1. Το ιστορικό της έλευσης του νεορεαλισμού……………………………………………….113
2. Επιστημολογία………………………………………………………………………………………..114
3. Οντολογία ………………………………………………………………………………………………123
3.1. Η διεθνής πολιτική……………………………………………………………………………123
3.2. Το επίπεδο της ανάλυσης…………………………………………………………………..124
3.3. Το διεθνές σύστημα ………………………………………………………………………….125
3.3.1. Η δομή του διεθνούς συστήματος …………………………………………….125
3.3.2. Η έννοια της πολικότητας εντός της δομής
του διεθνούς συστήματος…………………………………………………………129
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
14 ΘΕΩΡΙΕΣ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ
3.4. Η ισορροπία της ισχύος…………………………………………………………………….133
3.5. Η έννοια του εθνικού συμφέροντος……………………………………………………135
3.6. Αλληλεξάρτηση και συνεργασία ………………………………………………………..135
3.7. Η αλλαγή μέσα από τη μονιμότητα ………………………………………………….. 142
4. Κανονιστικότητα……………………………………………………………………………………. 144
5. Ο νεορεαλισμός μετά τον Ψυχρό πόλεμο…………………………………………………..145
5.1. Μετάβαση προς τι;……………………………………………………………………………145
5.2. Η συζήτηση γύρω από το ζήτημα των μεταβολών
της ισορροπίας ισχύος………………………………………………………………………148
5.3. Ο νεοκλασικός ρεαλισμός: Αμυντικοί ρεαλιστές
κατά επιθετικών ρεαλιστών……………………………………………………………….155
6. Συμπεράσματα: Ατέλειες και τελειότητες του νεορεαλισμού……………………….165
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
Ο κλασικός φιλελευθερισμός
1. Το ιστορικό της έλευσης του κλασικού φιλελευθερισμού ……………………………167
2. Οι ρίζες του κλασικού φιλελευθερισμού……………………………………………………169
2.1. Η πολιτική φιλοσοφία……………………………………………………………………….169
2.2. Το διεθνές δίκαιο ……………………………………………………………………………..170
2.3. Το πολιτικό σύνταγμα……………………………………………………………………….175
2.4. Η επιστημονική μέθοδος …………………………………………………………………..176
2.5. Η καπιταλιστική οργάνωση της οικονομίας…………………………………………178
3. Τα φιλελεύθερα αξιώματα………………………………………………………………………..180
3.1. Οντολογία………………………………………………………………………………………..180
3.2. Επιστημολογία …………………………………………………………………………………183
3.3. Κανονιστικότητα………………………………………………………………………………184
4. Τα κύρια φιλελεύθερα ρεύματα ………………………………………………………………..186
4.1. Ο φιλελεύθερος θεσμισμός………………………………………………………………..186
4.2. Ο λειτουργισμός και ο νεολειτουργισμός……………………………………………187
4.3. Ο ρεπουμπλικανισμός……………………………………………………………………….190
4.4. Ο φιλελεύθερος διεθνισμός……………………………………………………………….196
4.5. Ο εμπορικός ειρηνισμός……………………………………………………………………197
4.6. Υπερεθνισμός και σύνθετη αλληλεξάρτηση ………………………………………..199
5. Η προσαρμογή του φιλελευθερισμού στη μεταψυχροπολεμική περίοδο ……….203
5.1. Η δημοκρατική ειρήνη………………………………………………………………………203
5.2. Ο «μη ιδεολογικός» φιλελευθερισμός…………………………………………………209
5.3. Προς μια απόπειρα σύνθεσης μεταξύ φιλελευθερισμού και
κονστρουκτιβισμού;………………………………………………………………………….212
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 15
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
Ο νεοφιλελευθερισμός
1. Εννοιολογικές διευκρινίσεις……………………………………………………………………..217
2. Το ιστορικό της ανάδυσης του νεοφιλελευθερισμού …………………………………..218
2.1. Το πλαίσιο ανάπτυξης της νεοφιλελεύθερης προσέγγισης…………………….218
2.2. Το φιλελεύθερο κληροδότημα στους νεοφιλελεύθερους……………………….222
3. Οντολογικά και επιστημολογικά στοιχεία του νεοφιλελευθερισμού……………..223
3.1. Η επιστημολογία του νεοφιλελευθερισμού………………………………………….223
3.2. Η οντολογία του νεοφιλελευθερισμού ………………………………………………..225
3.3. Οι κανονιστικές πλευρές του νεοφιλελευθερισμού ………………………………231
4. Συγκλίσεις και αποκλίσεις μεταξύ νεοφιλελευθερισμού και νεορεαλισμού …..231
5. Οι κριτικές τοποθετήσεις των κονστρουκτιβιστών απέναντι
στον νεοφιλελευθερισμό ………………………………………………………………………….237
5.1. Οι συνθήκες της εποχής ……………………………………………………………………237
5.2. Οντολογικές κριτικές………………………………………………………………………..237
5.3. Επιστημολογικές κριτικές………………………………………………………………….239
6. Αντεπίθεση του νεοφιλελευθερισμού…………………………………………………………243
6.1. Προς μια πιο επιστημονική μελέτη του κοινωνικού κόσμου …………………243
6.2. Η διεύρυνση προς μια μερική εισαγωγή ιδεών ……………………………………244
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5
Η μαρξιστική θεωρία
1. Τι εστί μαρξισμός;…………………………………………………………………………………..247
2. Μαρξιστική οντολογία και επιστημολογία…………………………………………………250
2.1. Βασικά αξιώματα……………………………………………………………………………..250
2.2. Έννοιες κλειδιά και μέθοδος ανάλυσης………………………………………………251
2.3. Η διαλεκτική ως μαρξιστική επιστημολογία ……………………………………….254
2.4. Η μαρξιστική θεωρία για τον τρόπο λειτουργίας
της καπιταλιστικής παραγωγής ………………………………………………………….255
3. Μαρξιστική ανάλυση περί παγκόσμιων σχέσεων εξουσίας και πολιτικής……..259
3.1. Οντολογική μαρξιστική ανάλυση της παγκόσμιας πολιτικής…………………259
3.2. Από τον Marx στον Lenin …………………………………………………………………260
3.3. Ο Lenin και η θεωρία του για τον ιμπεριαλισμό………………………………….264
3.4. Η θεωρία του ιμπεριαλισμού μετά τον Lenin………………………………………267
3.5. Η εξέλιξη του μαρξισμού μετά το 1956:
Ο λεγόμενος δυτικός μαρξισμός ………………………………………………………..269
3.5.1. Η θεωρία της εξάρτησης και άλλες παραλλαγές
του «νεομαρξισμού»………………………………………………………………..270
3.5.2. Τελικά συμπεράσματα ……………………………………………………………..276
16 ΘΕΩΡΙΕΣ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6
Η κριτική θεωρία
1. Ιστορική διαδρομή: Η Σχολή της Φραγκφούρτης……………………………………….281
2. Επιστημολογία………………………………………………………………………………………..288
2.1. Μια οικουμενική και ορθολογιστική θεωρία……………………………………….288
2.2. Οντολογική γνωσιακή βάση και ερμηνεία…………………………………………..293
3. Οντολογία ………………………………………………………………………………………………295
3.1. Υπέρβαση του παραδοσιακού κρατοκεντρισμού ………………………………….295
3.2. Το πρόβλημα της πραγμοποίησης-εξαντικειμενοποίησης του κράτους…..296
4. Αναστοχαστικότητα-κανονιστικότητα………………………………………………………..298
5. Θεωρητικό αποτύπωμα της κριτικής θεωρίας στο πεδίο των Διεθνών Σχέσεων.304
5.1. Αποδόμηση της λειτουργίας του διεθνούς συστήματος ………………………..304
5.2. Οι βάσεις ενός εναλλακτικού χειραφετητικού σχεδίου …………………………306
6. Ενστάσεις, αποδοχή, τελικά συμπεράσματα……………………………………………….312
6.1. Τα εμπόδια που προκαλεί η δυτική οικουμενική αντίληψη …………………..312
6.2. Από την εντοπιότητα στη μετατόπιση-διεύρυνση των συνόρων…………….316
6.3. Οι πρακτικές δυσκολίες…………………………………………………………………….317
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7
Οι νεομαρξιστικές θεωρίες:
Η θεωρία του νεογκραμσιανισμού και του πολιτικού μαρξισμού
1. Το ιστορικό της ανάδειξής τους………………………………………………………………..319
2. Επιστημολογία, οντολογία και κανονιστικότητα…………………………………………328
2.1. Ένα αναστοχαστικό τρίπτυχο …………………………………………………………….328
2.2. Επιστημολογία …………………………………………………………………………………329
2.3. Οντολογία………………………………………………………………………………………..331
2.3.1. Η συζήτηση φορέα-δομής………………………………………………………..335
3. Η κανονιστικότητα ………………………………………………………………………………….336
4. Θεωρητικές προεκτάσεις………………………………………………………………………….338
4.1. Το πλαίσιο μελέτης της παγκόσμιας πολιτικής οικονομίας……………………338
4.2. Η αντίληψη των νεομαρξιστών για το κράτος:
σχετική αυτονομία και σύγχρονη κυριαρχία………………………………………..339
4.3. Η ανάπτυξη του καπιταλισμού…………………………………………………………..342
4.4. Παγκοσμιοποίηση: Μία νέα παραλλαγή του καπιταλισμού…………………..344
5. Προοπτικές – Συμπεράσματα……………………………………………………………………350
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8
Ο κονστρουκτιβισμός
1. Το ιστορικό μιας οιονεί θεωρίας……………………………………………………………….353
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 17
2. Οντολογία: oντολογικές βάσεις των κοινωνικών επιστημών, oντολογία
των διεθνών σχέσεων, οντολογία των εννοιών που συγκροτούν τη
θεωρητική βάση των διεθνών σχέσεων……………………………………………………..362
2.1. Οι οντολογικές βάσεις των κοινωνικών επιστημών ……………………………..362
2.2. Η οντολογία των διεθνών σχέσεων ως εννοιολογικό πεδίο …………………..364
2.2.1. Η δομή και το διεθνές σύστημα………………………………………………..364
2.2.2. Οι διεθνείς δρώντες…………………………………………………………………368
2.2.3. Η συγκρότηση των συμφερόντων των κρατών …………………………..370
2.2.4. Η διεπίδραση μεταξύ των κρατών …………………………………………….372
2.3. Η οντολογία ειδικών εννοιών στις διεθνείς σχέσεις……………………………..373
3. Επιστημολογία………………………………………………………………………………………..374
3.1. Θετικιστική ή μη θετικιστική επιστημολογία;……………………………………..374
3.2. Ένας θετικιστικός κονστρουκτιβισμός; Το αμφίσημο του
κονστρουκτιβιστικού θετικισμού………………………………………………………..375
3.3. Υπάρχει τύπος μιας ειδικά κονστρουκτιβιστικής επιστημολογίας;
Ζήτημα προς διερεύνηση…………………………………………………………………..377
4. Οι παραλλαγές του κονστρουκτιβισμού …………………………………………………….379
5. Η κανονιστικότητα ………………………………………………………………………………….381
6. Συμπερασματικές τοποθετήσεις………………………………………………………………..384
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9
Ο μεταμοντερνισμός
1. Το ιστορικό της έλευσης του μεταμοντερνισμού ………………………………………..389
2. Επιστημολογία………………………………………………………………………………………..398
2.1. Ο επιστημολογικός αντιθεμελιωτισμός, σκεπτικισμός και σχετικισμός ….398
2.2. Η επιστημολογία σε προοπτική………………………………………………………….400
2.3. Οι στρατηγικές ερμηνείας και κατανόησης…………………………………………402
2.3.1. Η διακειμενικότητα …………………………………………………………………402
2.3.2. Η αποδόμηση………………………………………………………………………….404
2.3.3. Η γενεαλογία ………………………………………………………………………….405
3. Οντολογία ………………………………………………………………………………………………407
3.1. Το κείμενο……………………………………………………………………………………….407
3.2. Το υποκείμενο στην αντίληψη των μεταμοντερνιστών …………………………408
3.3. Η πραγματεία-λόγος …………………………………………………………………………410
3.4. Κομβικά θέματα έρευνας…………………………………………………………………..411
3.4.1. Κυριαρχία, σύνορα, ασφάλεια ………………………………………………….411
3.4.2. Η ταυτότητα……………………………………………………………………………413
4. Κανονιστικότητα……………………………………………………………………………………..415
4.1. Η ηθική ευθύνη του μεταμοντερνισμού………………………………………………415
4.2. Πολιτική δράση μέσω της κριτικής…………………………………………………….417
18 ΘΕΩΡΙΕΣ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10
Οι σπουδές ασφάλειας
1. Η μετάβαση από τις σπουδές στρατηγικής στις σπουδές ασφάλειας…………….419
1.1. Οι προσεγγίσεις του ηγεμονικού και όχι μόνο παραδείγματος………………419
2. Οι σπουδές ασφάλειας μετά τον Ψυχρό πόλεμο …………………………………………435
2.1. Το ζήτημα της διεύρυνσης της έννοιας της ασφάλειας…………………………435
2.2. Η θεωρία της δημοκρατικής ειρήνης………………………………………………….348
2.3. Ο συμβατικός κονστρουκτιβισμός………………………………………………………440
3. Η ανάπτυξη των «εναλλακτικών προσεγγίσεων» ……………………………………….442
3.1. Απουσία συνοχής……………………………………………………………………………..442
3.2. Η παρακαταθήκη του B. Buzan και η συνεισφορά της Σχολής
της Κοπεγχάγης στις σπουδές ασφάλειας……………………………………………443
3.3. Οι κριτικές σπουδές ασφάλειας………………………………………………………….454
3.4. Ο μεταμοντερνισμός και η αντίληψή του για την έννοια της ασφάλειας..458
3.5. Συμπερασματικές τοποθετήσεις …………………………………………………………461
Συμπεράσματα ………………………………………………………………………………………….. 463
Ενδεικτική βιβλιογραφία ……………………………………………………………………………. 475
Ευρετήριο…………………………………………………………………………………………………. 525
Ο Γεώργιος Μ. Σπυρόπουλος είναι πτυχιούχος Διεθνών Σχέσεων του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων των Παρισίων Institut Libre d’ Études des Relations Internationales. Μετεκπαιδεύτηκε στο Πανεπιστήμιο Paris XI από όπου απέκτησε το D.E.S.S. Administration des Organisations Internationales. Το 1991 αναγορεύτηκε διδάκτορας με βαθμό «άριστα» στο Πανεπιστήμιο Paris XI. Το θέμα της διδακτορικής διατριβής είναι : Les propositions de restructuration du système des Nations Unies dans les secteurs economique et social: analyse critique et comparative. Ο Γεώργιος Μ. Σπυρόπουλος είναι Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. Διδάσκει μαθήματα Διεθνών Σχέσεων και Διεθνούς Πολιτικής στο τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών. Ορισμένες δημοσιεύσεις του συγγραφέα:
• Ζητήματα προαγωγής και προστασίας των δικαιωμάτων των μειονοτήτων
Α. Περί της έννοιας μειονότητα, ΕΚΕΜ, Αθήνα, 1996.
Β. Διεθνής οργάνωση και μειονότητες, ΕΚΕΜ, Αθήνα, 1996.
• Η Ρωσία στη μεταψυχροπολεμική εποχή και η ευρωπαϊκή ασφάλεια. ΕΚΕΜ, Αθήνα, 1996.
• L’élargissement du Conseil de l’Europe vers les pays d’Europe centrale et orientale, Ed. Ant. Sakkoulas, Athènes- Komotini, 1999.
• Η ανθρωπιστική επέμβαση στις Διεθνείς Σχέσεις: Νεότερες ερμηνείες, Εκ. Παπαζήση, Αθήνα, 2000.
• Ο Τρίτος Κόσμος στις Διεθνείς Σχέσεις: Μύθοι και πραγματικότητες, Εκ. Παπαζήση, Αθήνα, 2005.
• Η Αραβοϊσραηλινή διένεξη: διαχρονική ιστορική, πολιτική και διπλωματική ανάλυση, Εκ. Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη, 2010.
• Διεθνείς Σχέσεις. Ρεαλιστική προσέγγιση. Θεωρία και πράξη, Ποιότητα, Αθήνα, 2010.
Έχουν επίσης δημοσιευτεί άρθρα του σε διεθνή και ελληνικά περιοδικά όπως στο Revue de Droit International de Sciences Diplomatiques et Politiques και στο Diplomatie, Affaires Stratégiques et Relations Internationales.
