Παναγιώτης Ήφαιστος, Πόλεμος στην Μέση Ανατολή και η σχέση πολέμου και πολιτικής

Εν μέσω μιας ρευστής πολεμικής εμπλοκής στην Μέση Ανατολή που άρχισε με τις κτηνώδεις δολοφονίες της τρομοκρατικής οργάνωσης Χαμάς κατά Ισραηλινών αμάχων, πέραν της ειδησεογραφικής του διάστασης, τίθενται ερωτήματα που αφορούν τόσο τον συγκεκριμένο πόλεμο όσο και τα εν γένει αίτια πολέμου. Αυτό είναι αναγκαίο για έγκυρη και βάσιμη εκτίμηση των γεγονότων καθώς εξελίσσονται. Συναφώς, όπως έγραψε εύστοχα ο Martin Wight, «μπορεί κανείς να αξιολογήσει την εμβρίθεια και την οξυδέρκεια ενός αναλυτή της διεθνούς πολιτικής μελετώντας την άποψή του για τον πόλεμο». Προϋπόθεση εγκυρότητας και αξιοπιστίας είναι αξιολογική ουδετερότητα και γνώση του Αλφαβηταρίου στοιχειωδών όρων και εννοιών περί τον πόλεμο ως σημαντικό διαχρονικό φαινόμενο των διεθνών σχέσεων.

Πόλεμος και αλλαγή στην διεθνή πολιτική

«Ο τερματισμός ενός ηγεμονικού πολέμου είναι η αρχή ενός νέου κύκλου ανάπτυξης, επέκτασης και τελικά παρακμής. Οι νόμοι της άνισης ανάπτυξης συνεχίζουν να ανακατανέμουν την ισχύ, αλλάζοντας έτσι το status quo που δημιούργησε η τελευταία ηγεμονική διαπάλη.

Έχοντας κατά νου αυτή την πραγματικότητα υπογραμμίζονται τα εξής:

Α) Ο Θουκυδίδης αξιολογικά ουδέτερα περιέγραψε τα αξιώματα που ισχύουν εντός κάθε κρατοκεντρικού συστήματος. Ορθή κατανόηση του σύγχρονου κρατοκεντρικού διεθνούς συστήματος απαιτεί γνώση αυτών των αξιωμάτων. Βασικό πόρισμα για τα αίτια πολέμου είναι ότι ο φόβος της άνισης ανάπτυξης είναι κύριο αίτιο των διλημμάτων ασφαλείας και των πολεμικών διενέξεων. Μεταψυχροπολεμικά, διόλου τυχαία οι στερημένοι προπαγανδιστικών κινήτρων αναλυτές του Θουκυδίδειου Παραδείγματος υπογραμμίζουν ως βασικό αίτιο του πολέμου στην Ουκρανία τα διλήμματα ασφαλείας και τις μετά το 1990 πολιτικές που τα εκκόλαψαν.

Β) Κατά την διάρκεια πέντε χιλιετιών γνωστής ιστορίας διαπιστώνεται ότι η αλληλουχία των ηγεμονικών διενέξεων είναι το κύριο αίτιο πολέμου. Άξονας των Μεταμεσαιωνικών εξελίξεων ήταν οι εξισορροπητικές διενέξεις εντός του συστήματος ισορροπίας δυνάμεων που συμφωνήθηκε το 1648 μ.Χ. με την Συνθήκη της Βερσαλίας.

Ακολούθησαν ο Πρώτος και Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος πρωταγωνιστές των οποίων ήταν και πάλι οι ηγεμονικές δυνάμεις, ο Ψυχρός Πόλεμος ο οποίος αφορούσε τις δύο ηγεμονικές υπερδυνάμεις και το αποτυχημένο εγχείρημα ηγεμονικής (υπερ)επέκτασης μετά το 1990 της ισχυρότερης ηγεμονικής δύναμης που προκάλεσε κατεδαφίσεις κρατών και εκατομμύρια θύματα στις περιφέρειες.

Καθώς προχωρούμε βαθύτερα στον 21ο αιώνα κύριο χαρακτηριστικό της διεθνούς πολιτικής καταμαρτυρημένα είναι οι αντιπαλότητες των ηγεμονικών δυνάμεων εντός ενός πλέον πολυπολικού διεθνούς συστήματος.

Μονολεκτικά, η Μέση Ανατολή είναι εκείνη η περιφέρεια όπου καθ’ όλη την διάρκεια της γνωστής ιστορίας και περισσότερο την σύγχρονη εποχή συγκρούονταν μεγάλες δυνάμεις, διαφορετικοί πολιτισμοί και διαφορετικές θρησκείες που εξέφραζαν ή ενσάρκωναν αυτές οι δυνάμεις και η γεωπολιτική διαμάχη των σύγχρονων ηγεμονικών δυνάμεων πάνω στην Περίμετρο της Ευρασίας. Η Μέση και Άπω Ανατολή θεωρούνται σημαντικές ζώνες για τον έλεγχο σημαντικών πόρων και για την παρεμπόδιση άλλων μεγάλων δυνάμεων να υπερισχύσουν πλανητικά.

Γ) Η ιστορική εμπειρία καταμαρτυρεί ότι η ισορροπία δυνάμεων συντείνει σε σταθερότητα και η ανισορροπία οδηγεί σε αστάθεια και πόλεμο οπότε «ο ισχυρός επιβάλλει ότι το επιτρέπει η δύναμή του και ο αδύναμος υποχωρεί και προσαρμόζεται» (Θουκυδίδης στον διάλογο Μηλίων και Αθηναίων).

Δ) Απαιτείται να γνωρίζουμε ξεκάθαρα ότι το διεθνές δίκαιο αφορά την διεθνή τάξηπου ορίζουν οι Συνθήκες και οι Συμβάσεις και όχι κάποιο κριτήριο δικαιοσύνης για το «που πρέπει να είναι τα σύνορα». Τα σύνορα, ιστορικά μιλώντας, κατά κανόνα ορίζονται μετά τον τελευταίο πόλεμο, συνήθως εις βάρος του επιτιθέμενου και ηττημένου.

Ε) Όταν πρόκειται για μεγάλες διενέξεις που αφορούν την ηγεμονική διαμάχη οι θέσεις των άλλων κρατών ορίζονται με όρους συμφέροντος οι δε διεθνείς θεσμοί συμπεριλαμβανομένου του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ είναι εξαρτημένες μεταβλητές των κρατών και ιδιαίτερα των ηγεμονικών που διαθέτουν δικαίωμα βέτο. Όσον αφορά το τελευταίο ο καθείς μπορεί να παρατηρήσει το καθημερινό καταμαρτυρούμενο: Την ανυπαρξία Συλλογικής Ασφάλειας στους συντρέχοντες πολέμους στην Ουκρανία και στην Μέση Ανατολή.

ΣΤ) Το κράτος που απειλείται απαιτείται να διαθέτει αξιόπιστη εθνική αποτρεπτική στρατηγική. Εάν αποτύχει ή εάν κατευνάζει την απειλή καταμαρτυρείται ιστορικά ότι έχουμε ήττα χωρίς πόλεμο ή (και) πόλεμο και ταυτόχρονα ήττα.

H) Υπάρχουν πολλά είδη πολέμου τα συχνά συμπλεκόμενα χαρακτηριστικά των οποίων είναι πολύ ευδιάκριτα. Μεταξύ άλλων: Ηγεμονικοί πόλεμοι, εθνικοαπελευθερωτικοί πόλεμοι, αμυντικοί/αποτρεπτικοί πόλεμοι υπεράσπισης της εθνικής ανεξαρτησίας, αναθεωρητικοί πόλεμοι αλλαγής της διεθνούς τάξης που ορίζουν οι Συνθήκες, τραγικοί πόλεμοι και πόλεμοι που προκαλούν διεθνικοί δρώντες οι οποίοι είτε δεν είναι ενταγμένοι εντός κράτους ή ελέγχονται από τα κράτη ελλειμματικά. Μια ακόμη διάκριση αφορά το γεγονός ότι το εκκρεμές του πολέμου κινείται διαρκώς προς δύο πόλους. Στην μια πλευρά είναι οι αξιώσεων ηγεμονίας ή και αυτοκρατορίας και στην άλλη οι αξιώσεις εθνικής ανεξαρτησίας και εθνικής ασφάλειας κατά των εκάστοτε αναθεωρητικών δυνάμεων (Adam Watson).

Ποια όμως είναι η σχέση πολέμου και πολιτικής; Πώς ερμηνεύονται οι διεθνικές δράσεις και ιδιαίτερα η τρομοκρατία και τι σημαίνει αυτό για τις πολεμικές συγκρούσεις όπου πρωταγωνιστούν τρομοκρατικές οργανώσεις όπως η Χαμάς ή η Χεζπολάχ.

Οι οργανώσεις αυτές α) δεν ελέγχονται ή ελέγχονται ελλειμματικά β)χρηματοδοτούνται και χρησιμοποιούνται εργαλειακά για να εκπληρωθούν σκοποί τρίτων κρατών και γ) με δράσεις όπως αυτή της επίθεσης της 7ης Οκτωβρίου κατά του Ισραήλ ανατρέπουν στρατηγικά ορθολογιστικές σχέσεις που εκκολάπτονταν στην περιφέρεια (Ισραήλ με άλλα Αραβικά κράτη) και που σκοπό έχουν μεγαλύτερη ισορροπία, εξομάλυνση ιστορικών διενέξεων ή και δημιουργία Παλαιστινιακού κράτους.

Όταν διεθνικοί δρώντες επηρεάζουν τις εξελίξεις έχουμε ακύρωση των κοινώς αποδεκτών θέσεων του Clausewitz για την σχέση πολιτικής και πολέμου. Έχουμε επίσης πολιτικό και στρατηγικό ανορθολογισμό.

Στο σημείο αυτό, παρενθετικά υπογραμμίζεται ότι, όταν στην στρατηγική ανάλυση γίνεται αναφορά για πολιτικό και στρατηγικό ορθολογισμό, δεν έχει σχέση με τον «ορθό λόγο» όπως είναι κατανοητός τους Νέους Χρόνους από μερικούς στοχαστές του διαφωτισμού. Αφορά εναλλακτικές αποφάσεις και πιθανά εναλλακτικά αποτελέσματα πάνω στην πλάστιγγα κόστους οφέλους των συμφερόντων των εμπλεκομένων.

Ενώ συχνά παρατηρούνται αποφάσεις που προκαλούν μεγαλύτερο κόστος από ότι όφελος -για παράδειγμα στρατηγική υπερεπέκταση των μεγάλων δυνάμεων ή υποτίμηση των απειλών και κατευνασμός-, στην στρατηγική θεωρία θεωρείται δεδομένο ότι τα βιώσιμα κράτη που λειτουργούν με όρους συμφέροντος και αυτοσυντήρησης μεριμνούν ούτως ώστε το πιθανό όφελος των αποφάσεων να είναι μεγαλύτερο από το πιθανό κόστος.

Εν τούτοις ακόμη και πολύ οργανωμένα κράτη συχνά λειτουργούν ανορθολογικά. Για παράδειγμα:

α) όταν υιοθετούνται αποφάσεις που δημιουργούν διλήμματα ασφαλείας σε μεγάλες δυνάμεις όπως συνέβη Μεταψυχροπολεμικά στην περίπτωση της Ουκρανίας

β) όταν αρχίζουν επιζήμιοι πόλεμοι στην θέση των οποίων θα μπορούσαν να υιοθετηθούν πιο αποτελεσματικές πολιτικές όπως η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και

γ) όταν ακόμη και σε ξεκάθαρες περιπτώσεις ανάγκης αντίδρασης όπως την περίπτωση του Ισραήλ μετά την 7η Οκτωβρίου εάν εισβάλει και περιπλεχθεί αδιέξοδα σε περιοχές αμάχων.

Κράτη και τρομοκράτες

Επανερχόμενοι στον Clausewitz και στην σχέση πολιτικής και πολέμου, διαχρονικά και γενικότερα θεωρείται ότι η ύπαρξη κρατών εντάσσει τον πόλεμο σε πολιτικές λογικές κοινωνικοπολιτικά προσδιορισμένες και ότι αυτό αυξάνει τις πιθανότητες ορθολογικών αποφάσεων. Αντίθετα, τρομοκρατικές οργανώσεις όπως η Χαμάς δεν διαθέτουν πολιτειακά προσδιορισμένο πολιτικό σκοπό συμβατό με πάγια κριτήρια και παράγοντες που διέπουν την πολιτική εντός και μεταξύ των κρατών.

Η Χαμάς όπως και άλλες παρόμοιες οργανώσεις θέτουν μόνο Θεοκρατικάπροσδιορισμένους σκοπούς (κυριαρχία των πιο ακραίων πτυχών της ισλαμικής πίστης εντός μιας επιθυμητής γι’ αυτούς πλανητικής θεοκρατικής δυναστείας). Συναλλάσσονται επίσης αδιαφανώς, όπως ήδη αναφέρθηκε, με κράτη τα οποία χρησιμοποιούν αυτές τις οργανώσεις εργαλειακά.

Πολύ σημαντικό κριτήριο είναι το κατά πόσο σε κάθε περίπτωση ο πόλεμος είναι κοινωνικοπολιτικά ενταγμένος και κατά πόσο αφορά τις σχέσεις μεταξύ κρατών ή κατά πόσο, αντίθετα, είναι εν μέρει ή πλήρως κρατικά ανένταχτος. «Ο πόλεμος», για να αναφερθούμε στη περίφημη ρήση του Clausewitz, «είναι η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα». Αυτό σημαίνει, ουσιαστικά, ότι ο πόλεμος ως φαινόμενο των διεθνών σχέσεων δεν έχει τη δική του αυτόνομη λογική αλλά διέπεται (ή πρέπει να διέπεται) από τους σκοπούς που θέτει η πολιτική -και να μετριάζεται/ελέγχεται από αυτούς τους σκοπούς- εντός και μεταξύ των κρατών.

Όσον αφορά το φαινόμενο του πολέμου στις διεθνείς σχέσεις «πολιτική» και «σκοποί της πολιτικής» συνδέονται άρρηκτα. Γι’ αυτό, διεθνικά φαινόμενα που προκαλούν συγκρούσεις όπως αυτό της τρομοκρατίας, απαιτείται να εξετάζονται σε αναφορά με την κοινωνικοπολιτική δομή του διεθνούς συστήματος και την ποικιλομορφία των πολιτικών του υποκειμένων. Τα πολιτικά υποκείμενα που υφίστανται και δρουν στο διεθνές σύστημα είναι τα κράτη, οι συμμαχίες κρατών, αλλά και ανεξέλεγκτες ομάδες που δεν διαθέτουν πολιτική κυριαρχία.

Η περίπτωση της Παλαιστίνης

Όπως εξηγήσαμε σε άλλη περίπτωση, η σύγκρουση Παλαιστινίων και Ισραηλινών είναι μια από τις πλέον τραγικές διενέξεις που οξύνεται ολοένα και περισσότερο για λόγους που σε μεγάλο βαθμό απορρέουν από τις παθογένειες της σύγχρονης διεθνούς πολιτικής. Τα αίτια είναι ευδιάκριτα και αφορούν ευθέως τα αίτια πολέμου εντός κάθε κρατοκεντρικού διεθνούς συστήματος τα οποία την σύγχρονη εποχή εκκολάπτουν διαρκώς ολοένα και περισσότερες παθογένειες και αδιέξοδα.

Για συγκεκριμένα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα όπως ο Κούρδοι ή οι Παλαιστίνιοι ή για ζητήματα που αφορούν άλυτες διασυνοριακές διαφορές για τις οποίες οι διεθνείς συνθήκες δεν ερμηνεύονται με τον ίδιο τρόπο από όλους τους ενδιαφερόμενους, πολλά θα μπορούσαν να γραφτούν αλλά δεν είναι του παρόντος. Ακόμη, χρήζει να υπογραμμιστεί ότι η «παγκόσμια ιστορία», όπως σωστά υπογράμμισε ο Χέγκελ, είναι το «παγκόσμιο δικαστήριο», οι «αποφάσεις» του οποίου όμως δεν προδικάζονται από συγκυριακές πολιτικές δηλώσεις ή ακαδημαϊκές αναλύσεις.

Ακόμη, όπως παρατηρεί ο Edward H. Carr αναφερόμενος στον Ελευθέριο Βενιζέλο, όταν ερωτήθηκε κατά πόσο η ελληνική εκστρατεία στη Μικρά Ασία ήταν λάθος, χαμογέλασε ειρωνικά και είπε πως «κάθε εγχείρημα που δεν στέφεται με επιτυχία είναι λάθος». Για να τονίσει ακόμη περισσότερο το επιχείρημα, ο Edward Carrπροσθέτει πως «αν η εξέγερση του War Tyler είχε επιτύχει σήμερα θα ήταν εθνικός ήρωας της Αγγλίας. Αν ο αμερικανικός πόλεμος για την ανεξαρτησία είχε καταλήξει σε καταστροφή, οι ιδρυτές των Ηνωμένων Πολιτειών θα είχαν καταγραφεί στην ιστορία ως μια συμμορία ανυπότακτων και αδίστακτων φανατικών».

Εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα και τρομοκρατικές ομάδες με διεθνική δράση

Πάντως, χρήζει να υπογραμμιστεί με έμφαση ότι μεταξύ ενός εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος που αγωνίζεται για εθνική ανεξαρτησία με σκοπό την πολιτική κυριαρχία και μιας τρομοκρατικής ομάδας με διεθνική δράσηυπάρχει μια σαφής διαχωριστική γραμμή που κανείς δεν μπορεί να την παραβλέψει. Εν τούτοις, απαιτείται να είναι κατανοητό το πόσο τελικά διαιρεμένοι είναι πλέον οι Παλαιστίνιοι. Στην συντρέχουσα κρίση της Μέσης Ανατολής και με δεδομένο τον διασκορπισμό των Παλαιστινίων οι προαναφερθείσες διαχωριστικές γραμμές που αφορούν τον πόλεμο και την πολιτική θόλωσαν επειδή, όπως ήδη τονίστηκε, είτε το επιδίωξαν είτε όχι, πολλοί Παλαιστίνιοι βρέθηκαν σε πεδία όπου κυριαρχούν τρομοκράτες, ενώ μερικοί από αυτούς συνειδητά ή ανεπίγνωστα συμπλέουν με αυτές τις τρομοκρατικές ομάδες.

Ως αποτέλεσμα των πιο πάνω τραγικών ιστορικών περιστάσεων που δημιούργησαν τα πρόσφατα τρομοκρατικά πλήγματα και η διαρκώς οξύτερη Ισραηλινή αντίδραση, πρώτον, η εξεύρεση διεξόδου με δημιουργία ανεξάρτητου Παλαιστινιακού κράτους δυσκολεύει ολοένα και περισσότερο και β) οι τρομοκρατικές οργανώσεις, των οποίων οι σκοποί εξ αντικειμένου δεν είναι πολιτικά και στρατηγικά ορθολογιστικά προσανατολισμένοι, οδηγούν σε αδιέξοδα που παρατείνουν την κρίση ή δημιουργούν απροσπέραστο (και τραγικό για όλους) αδιέξοδο.

Καταληκτικά, κάθε συζήτηση για το φαινόμενο του πολέμου ή για συγκεκριμένες περιπτώσεις όπως ο πόλεμος στην Μέση Ανατολή και στην Ουκρανία, απαιτείται να αποφεύγει τα ολισθηρά προπαγανδιστικά πεδία των εμπλεκομένων και να αναζητεί ένα πιο στέρεο έδαφος και αντικειμενικό τρόπο περιγραφής, ερμηνείας και συναγωγής συμπερασμάτων. Κυρίως, δεν πρέπει να υποτιμάται ο συχνά σπασμωδικός και εξ αντικειμένου ανορθολογικός τρόπος με τον οποίο κράτη και μάλιστα μεγάλα και ισχυρά συναλλάσσονται με τρομοκρατικές οργανώσεις.

Ο νέος πόλεμος

Στην περίπτωση του νέου πολέμου των Ισραηλινών με τους Παλαιστίνιους, ξεκάθαρα, ενώ αναπτύχθηκαν τάσεις πολιτικά και στρατηγικά ορθολογιστικών αποφάσεων που αφορούσαν τις προϋποθέσεις των Παλαιστίνιων για σταδιακή έστω απόκτηση ανεξάρτητου κράτους, συγκεκριμένες τρομοκρατικές οργανώσεις που συνεργάζονται με συγκεκριμένα κράτη όπως η Τουρκία και το Ιράν προκάλεσαν ένα μεγάλο πόλεμο.

Αβάστακτες είναι επίσης οι συμφορές αθώων πολιτών υπό συνθήκες οι οποίες εκμηδενίζουν τον πολιτικό και στρατηγικό ορθολογισμό οδηγώντας σε μεγάλα ιστορικά αδιέξοδα ή ακόμη και σε ακραία επικίνδυνη επέκταση του πολέμου που θα εμπλέξει πολλά άλλα κράτη. Η κοινώς αποδεκτή προαναφερθείσα θέση του Clausewitz ανατρέπεται.

Αποδεχόμενοι την θέση του Clausewitz πως ο σκοπός του πολέμου απορρέει από την πολιτική και ότι ο πόλεμος πρέπει να ελέγχεται και μετριάζεται από την πολιτική, μεγάλη σημασία έχει ο πολιτικός και στρατηγικός ορθολογισμός εντός και μεταξύ των κρατών. Τουτέστιν, τα μέλη της κοινωνίας και οι ηγεσίες απαιτείται να υιοθετούν αποφάσεις που δεν δημιουργούν μεγαλύτερο κόστος από ότι όφελος και μάλιστα όχι μόνο εις βάρος τους αλλά και πολλών άλλων.

Βασική προϋπόθεση στην περίπτωση που τονίσαμε πιο πάνω είναι η καταστολή των τρομοκρατικών οργανώσεων και η αποχή κάθε συνεργασίας οποιουδήποτε κράτους με αυτές τις οργανώσεις, κάτι το οποίο αποδεδειγμένα καταληκτικά κανένα δεν ωφελεί.

Πηγή: huffingtonpost.gr