Απόσπασμα από το κεφάλαιο 9 του βιβλίου του Bruce Bueno de Mesquita, Το παιχνίδι της πρόβλεψης (εκδόσεις Ποιότητα). Μετάφραση: Κωνσταντίνος Κολιόπουλος.
Ακολουθούν μερικά ερωτήματα και σύντομες απαντήσεις σχετικά με τέσσερα πραγματικά μεγάλα γεγονότα της ιστορίας:
Γιατί η Σπάρτη έχασε την ηγεμονική θέση της στην Ελλάδα μόλις τριάντα τρία χρόνια μετά τη νίκη της στον Πελοποννησιακό Πόλεμο; Επειδή οι Σπαρτιάτες αγαπούσαν τα άλογά τους περισσότερο από την πατρίδα τους.
Γιατί ο Φερδινάνδος και η Ισαβέλλα αποφάσισαν να χρηματοδοτήσουν τον Κολόμβο; Επειδή δέχθηκε να δουλέψει με μικρή αμοιβή.
Πώς θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος; Με μια καλοκαιρινή κρουαζιέρα Βρετανών ναυτών στην Αδριατική.
Πώς θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος; Αν οι Γερμανοί Σοσιαλδημοκράτες φέρονταν καλά στον πάπα.
Αν οι Σπαρτιάτες δεν λάτρευαν τόσο πολύ τις ιπποδρομίες, σήμερα μπορεί όλοι μας να μιλούσαμε ελληνικά. Αν οι Βρετανοί ήταν λίγο πιο επιδέξιοι στη διπλωματία το 1914, οι Αυστριακοί και οι Γερμανοί μπορεί να μιλούσαν αγγλικά σήμερα – πράγμα που, αν το σκεφτούμε, πολλοί όντως κάνουν. Ίσως σε εκείνη την περίπτωση να μην είχε ποτέ υπάρξει Ρωσική Επανάσταση, ίσως ο Hitler να είχε παραμείνει στη ζωγραφική, ίσως να μην υπήρχε Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος ή ψυχρός πόλεμος ή Winston Churchill (τουλάχιστον όπως τον ξέρουμε), και ίσως ο ήλιος να εξακολουθούσε να μη δύει στη Βρετανική Αυτοκρατορία. Δεν θα το μάθουμε ποτέ. Αλλά μπορούμε να εκτιμήσουμε κατά προσέγγιση τι μπορεί να είχε συμβεί αν τα άλογα της Σπάρτης είχαν τρέξει σε λιγότερους αγώνες, ή αν οι διπλωμάτες της Βρετανίας είχαν στείλει μερικούς από τους ναυτικούς τους στην Αδριατική το 1914, ή αν οι Γερμανοί σοσιαλιστές είχαν δείξει μεγαλύτερη ευελιξία προς τους Καθολικούς το 1933.
Ας είμαστε δίκαιοι απέναντι στους λήπτες αποφάσεων του παρελθόντος. Ακριβώς όπως οι αντίστοιχοι λήπτες της σημερινής εποχής, δυσχεραίνονταν από δύσκολες επιλογές, πολύπλοκα κίνητρα και χαμηλά προβλεπτική ικανότητα. Φυσικά θα τα είχαν καταφέρει καλύτερα αν είχαν ένα βομβαρδιστικό στελθ ή ένα αποτρεπτικό πυρηνικό οπλοστάσιο ή έναν γρήγορο ηλεκτρονικό υπολογιστή, αλλά δεν είχαν. Μήπως αυτό σημαίνει ότι τα χέρια τους ήταν δεμένα; Κατά μία έννοια, ναι, αυτό σημαίνει. Ήξεραν αυτά που ήξεραν και δεν είχαν την τεχνολογική ή την επιστημονική βάση για να τα καταφέρουν πολύ καλύτερα. Αλλά κατά μία άλλη έννοια, δεν θα πρέπει να υποτιμούμε τα όσα θα μπορούσαν να είχαν κάνει. Διέθεταν λογική και, ας το παραδεχθούμε, η λογική είναι λογική. Τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της δεν έχουν αλλάξει εδώ και αιώνες. Αν αρκετοί άνθρωποι είχαν καθίσει να κάνουν υπολογισμούς με έναν άβακα ή να γράψουν αποτελέσματα στην άμμο, μπορεί να είχαν σκεφτεί και να είχαν επιλύσει ένα μοντέλο σαν το δικό μου, ή και καλύτερο.
Θα εξετάσω όλα αυτά τα ερωτήματα και τις απαντήσεις τους σ’ αυτό το κεφάλαιο. Για να το κάνω όμως αυτό, θα πρέπει να εξηγήσω λίγο ακόμη το πώς να σκεφτόμαστε ρεαλιστικά για να αλλάξουμε τον κόσμο. Αναμφίβολα μπορούμε να παίξουμε παιχνίδια του τύπου «Τι θα είχε γίνει αν ο Ναπολέων είχε ένα βομβαρδιστικό στελθ στο Βατερλό;» (μάλλον όχι τόσο χρήσιμο πλεονέκτημα όσο μερικά πολυβόλα) – αλλά δεν είχε και δεν μπορούσε να έχει. Προτιμώ να παίζω ρεαλιστικά παίγνια. Αυτό θα κάνουμε εδώ. Θα διερωτηθούμε πώς ορισμένα μεγάλα γεγονότα θα μπορούσαν να είχαν εξελιχθεί διαφορετικά αν είχαν ακολουθηθεί ρεαλιστικές εναλλακτικές στρατηγικές. Άρα, πώς να σκεφτούμε γι’ αυτά που μπορεί να είχαν συμβεί; Απάντηση: Να σκεφτούμε αυτά που οι άνθρωποι μπορούσαν να κάνουν αλλά επέλεξαν να μην κάνουν, και γιατί.
Ένας γνωστός μου μελετά την ιστορία της θρησκείας βασικά σε πολιτικό πλαίσιο. Ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για την ιστορία της θρησκείας στη Ρωσία, και ιδίως για την επιβίωσή της παρά τα εβδομήντα χρόνια επίσημου, κρατικά υποστηριζόμενου αθεϊσμού. Κάποτε μου επισήμανε, μπερδεμένος μεν αλλά ταυτόχρονα διασκεδάζοντάς το, ότι αυτό που με διαφοροποιεί από έναν ιστορικό είναι ότι εγώ αφιερώνω το 95 τοις εκατό του χρόνου μου σκεπτόμενος γι’ αυτά που δεν συνέβησαν. Μάλλον έχει δίκιο. Υπό την οπτική γωνία των ιστορικών, η κατάληξη των γεγονότων είτε ήταν αναπόφευκτη, είτε, με διαμετρικά αντίθετο τρόπο, ήταν αποτέλεσμα τύχης που θα μπορούσε να είχε κινηθεί προς οποιοδήποτε κατεύθυνση.
Δεν πολυπιστεύω την ιδέα του ιστορικού αναπόφευκτου. Αν ίσχυε κάτι τέτοιο, δεν θα υπήρχε λόγος να προσπαθώ να διαμορφώνω τις πολιτικές καταστάσεις και να προβλέπω. Η ιδέα ότι η ιστορία είναι ένα θεατρικό έργο και ότι εμείς παίζουμε τους ρόλους μας σύμφωνα με το σενάριο έχοντας ελάχιστη ελευθερία επιλογής φαίνεται ανόητη στην καλύτερη περίπτωση και τελείως κακόβουλη στη χειρότερη. Περικλείει τον κίνδυνο να δικαιολογηθεί οτιδήποτε κάνει κάποιος, όσο απαίσιο κι αν είναι αυτό. Αυτή η άποψη λέει «Ρίξε το φταίξιμο στον σεναριογράφο και όχι στον ηθοποιό». Δεν θα αποτολμήσω να μαντέψω ποιος μπορεί να είναι ο σεναριογράφος.
Αντίστροφα, η ιδέα ότι οι εξελίξεις που συνθέτουν την ιστορία είναι πρωτίστως μια σειρά τυχαίων γεγονότων μου φαίνεται εξίσου παράδοξη. Γιατί να αγωνιζόμαστε για ιδέες, να επιλέγουμε κυβερνήσεις, να συγκροτούμε στρατούς, να χρηματοδοτούμε την έρευνα, να προωθούμε τον αλφαβητισμό, να δημιουργούμε τέχνη ή να γράφουμε ιστορίες αν το μόνο που κάνουμε είναι να χάνουμε τον καιρό μας ενώ διάφορες τυχαίες εξελίξεις μας στέλνουν να χτυπιόμαστε εδώ κι εκεί σαν τα σωματίδια του φυσικού; Πώς μπορεί κάποιος να αρνηθεί την ύπαρξη και τις συνέπειες της στρατηγικής συμπεριφοράς όταν αυτή η συμπεριφορά μάς περιτριγυρίζει σε σχεδόν οτιδήποτε κάνουμε;
Για την ακρίβεια, ο κόσμος όπως τον ξέρουμε θα μπορούσε να είχε κινηθεί προς οποιαδήποτε κατεύθυνση. Αυτός είναι ο λόγος που ούτε το παρελθόν ούτε το μέλλον ακολουθούν κάποιο αναπόφευκτο μονοπάτι. Υπάρχουν πάντοτε τυχαία στοιχεία πίσω από την εξέλιξη των πραγμάτων, αλλά τα τυχαία αυτά γεγονότα σπανίως κρίνουν το μέλλον. Ο κακός καιρός μπορεί να ήταν σημαντικός για την αποτυχία της εισβολής της Γερμανίας στη Ρωσία κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά η επιλογή του Hitler να καθυστερήσει την εισβολή του ενόσω έστρεφε την προσοχή του σε προβλήματα που υπήρχαν στη Γιουγκοσλαβία, ήταν υπολογισμένο ρίσκο. Το μετάνιωσε αργότερα αλλά, ακόμη κι έτσι, ήξερε ότι η καθυστέρηση αύξανε την πιθανότητα να συναντήσει κακοκαιρία ο γερμανικός στρατός.
Ο σεισμός μεγέθους 6,7 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ στην πόλη Μπαμ του Ιράν στις 23 Δεκεμβρίου 2006 ήταν σίγουρα εκτός του ελέγχου οποιουδήποτε. Κόστισε πάνω από 26.000 ζωές. Αυτό αντιπροσώπευε σχεδόν 20 τοις εκατό των περίπου 142.000 κατοίκων της περιοχής. Είναι ενδιαφέρον ότι μόλις λίγες μέρες νωρίτερα ένας σεισμός μεγέθους 6,5 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ συγκλόνισε την πόλη Κάμπρια της Νότιας Καλιφόρνιας. Τρεις άνθρωποι σκοτώθηκαν μεταξύ των σχεδόν 250.000 που κατοικούσαν στη γύρω περιοχή. Ο σεισμός Λόμα Πριέτα το 1989 σκότωσε 68 ανθρώπους στην περιοχή Σαν Φρανσίσκο – Όκλαντ, μια μητροπολιτική περιοχή με πληθυσμό άνω των πέντε εκατομμυρίων. Ο σεισμός του 1989 ήταν περίπου πέντε φορές ισχυρότερος από τον σεισμό της Μπαμ, και εντούτοις σκότωσε – δεν επιθυμώ να υποβαθμίσω την τραγωδία – μόνο ένα πολλοστημόριο του τοπικού πληθυσμού, ενώ στη Μπαμ το τίμημα σε ζωές ήταν τρομακτικό. Είναι η τεράστια διαφορά μεταξύ των θανάτων από σεισμούς στην Καλιφόρνια και των θανάτων από σεισμούς στο Ιράν θέμα τύχης, ήταν αναπόφευκτη, ή ήταν θέμα στρατηγικών αποφάσεων;
Η απάντηση που έδωσε ο τύπος εκείνη την εποχή ήταν ότι οι άνθρωποι στη Μπαμ ζούσαν σε σπίτια φτιαγμένα από πέτρα και πηλό, ενώ οι άνθρωποι στην Καλιφόρνια δεν ζούσαν σε τέτοια σπίτια. Παρά ταύτα, θα πρέπει να διερωτηθούμε: Γιατί σε μια πλούσια χώρα με τεράστια αποθέματα πετρελαίου υπάρχουν άνθρωποι που ζουν σε σπίτια από πηλό; Είναι δελεαστικό να θεωρούμε τις φυσικές καταστροφές – σεισμούς, πλημμύρες, ξηρασίες, λιμούς – απλώς ως μεγάλες κακοτυχίες ορισμένων περιοχών του κόσμου. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρόκειται για τρομακτικά φυσικά φαινόμενα, αλλά είναι όντως φυσικές καταστροφές; Σίγουρα αυτού του είδους τα τρομερά γεγονότα είναι τυχαία από πολιτικής ή κοινωνικής απόψεως. Τα αίτιά τους εκφεύγουν κατά πολύ του ανθρώπινου ελέγχου, τουλάχιστον με δεδομένο το τωρινό επίπεδο γνώσης αναφορικά με την πρόβλεψη σεισμών, τυφώνων, ξηρασιών και τσουνάμι. Όμως οι συνέπειές τους δεν ξεφεύγουν από τον ανθρώπινο έλεγχο.
Το τίμημα σε ζωές από κατακλυσμικά φυσικά φαινόμενα είναι κατά πολύ μεγαλύτερο σε χώρες που κυβερνούνται από δικτάτορες απ’ ό,τι σε δημοκρατίες. Οι δημοκρατικές κυβερνήσεις προετοιμάζονται για καταστροφές, ρυθμίζουν τις οικοδομές ώστε να αυξήσουν τις πιθανότητες επιβίωσης σε ενδεχόμενα όπως οι σεισμοί, και αποθηκεύουν τροφή, ρουχισμό και στέγη για θύματα καταστροφών. Γιατί; Επειδή οι κυβερνήσεις που εκλέγονται από τον λαό είναι εν πολλοίς υπόλογοι στον λαό. Οι κυβερνήσεις που επιλέγονται από τον στρατό ή την αριστοκρατία ή τον κλήρο ή το ένα και μοναδικό νόμιμο πολιτικό κόμμα είναι υπόλογοι σε πολύ λίγους. Προστατεύουν αυτούς τους λίγους και όχι τους πολλούς, διότι κυβερνούν χάρη σε αυτούς τους λίγους. Όχι· ακόμη και τα τυχαία συμβάντα σπανίως έχουν συνέπειες που οφείλονται πρωτίστως στην τύχη. Στρατηγικές επιλογές κρύβονται πίσω από το ποιος κερδίζει και ποιος χάνει, ποιος ζει και ποιος πεθαίνει, ακόμη κι όταν η φύση φαίνεται να είναι ο κύριος φταίχτης.
Ας ρίξουμε μια ματιά σε μερικές σημαντικές καμπές στην ιστορία για να δούμε το πώς η στρατηγική σκέψη συνεισέφερε στις εξελίξεις, βγάζοντάς τες έξω από το πεδίο του αναπόφευκτου ή του τυχαίου και απρόβλεπτου. Ας δούμε το πώς η στρατηγική μοντελοποίηση μπορεί να είχε αλλάξει την κατεύθυνση που ακολούθησε ο κόσμος. Η αρχαία Ελλάδα είναι καλό εναρκτήριο σημείο.
[…]
Πως η επιστήμη θα γίνει η βάση των μεγάλων αποφάσεων της εποχής μας; Τα κεφάλαια του βιβλίου εξηγούν το πώς μπορούν να γίνουν ακριβείς προβλέψεις.
«Θα δούμε μέσω διαφωτιστικών παραδειγμάτων από τον κόσμο της εθνικής ασφάλειας, των επιχειρήσεων και της καθημερινής ζωής ότι τα προβλήματα του πολέμου και της ειρήνης, των συγχωνεύσεων και των εξαγορών, των αντιδικιών, της νομοθεσίας και των κανονισμών— και περίπου οτιδήποτε δεν βασίζεται στην αόρατη χείρα των δυνάμεων της αγοράς— μπορούν να προβλεφθούν αξιόπιστα. Θα δούμε τρόπους χρησιμοποίησης της επιστήμης, των μαθηματικών και ιδίως της δύναμης της θεωρίας παιγνίων, προκειμένου να αναλυθούν συμπεριφορές και να βελτιωθεί το μέλλον…»
Μεταξύ άλλων έχουν γραφτεί για το βιβλίο:
George P. Shultz, πρώην Υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ
«Όταν η οργανωμένη σκέψη εφαρμόζεται στα προβλήματα, μπορεί να μας διαφωτίσει γι’ αυτά και να μας βοηθήσει να τα λύσουμε. Αυτό το βιβλίο, που διαβάζεται τόσο εύκολα και απολαυστικά, είναι σε μεγάλο βαθμό ένας οδηγός για το πώς να το κάνουμε αυτό».
Parag Khanna, συγγραφέας του βιβλίου The Second World [Ο δεύτερος κόσμος]
«Ο Bueno de Mesquita πέτυχε να μετατρέψει την τέχνη της λήψης αποφάσεων σε επιστήμη, και συνάμα έχει αυξήσει την κατανόησή μας για την πολιτική και τις επιχειρήσεις. Παραμερίζοντας τα διάφορα κλισέ για τον ορθολογισμό και τον ανορθολογισμό, εξηγεί πώς να προβλέπουμε τη συμπεριφορά βάσει των συμφερόντων και της κατάστασης των διαφόρων παικτών. Ο Bueno de Mesquita λέει ότι δεν έχει κρυστάλλινη σφαίρα, αλλά αυτό το βιβλίο δίνει στους αναγνώστες τα υλικά για να κατασκευάσουν τη δική τους».
Για τα περιεχόμενα του βιβλίου, πληροφορίες για τον συγγραφέα και βιβλιοκριτικές: https://piotita.gr/product/mesquita-bruce-bueno-de-to-paichnidi-tis-provlepsis-pos-tha-d/
