Απόσπασμα δοκιμίου του Τσιριγώτη Διονύση, «Παγκοσμιοποίηση και αλλαγή στη διεθνή πολιτική. Κύριες τάσεις των εναλλακτικών ρευμάτων σκέψης της θεωρίας διεθνών σχέσεων» στον συλλογικό τόμο Παγκοσμιοποιήση: Ευρωπαϊκή Ένωση & Ελλάδα. Πολιτικές και οικονομικές όψεις, Πέτρος Σιούσιουρας, Κωνσταντίνος Χαζάκης (επιμ.), Ποιότητα, Αθήνα, 2010. Στο απόσπασμα δεν περιλαμβάνονται οι υποσημειώσεις.
Προσδιορισμός, αιτίες και διαστάσεις της παγκοσμιοποίησης
Ως παγκοσμιοποίηση ορίζουμε τη συνεχώς αυξανόμενη ένταση, έκταση και ταχύτητα των αλληλοεπιδράσεων (διεθνών-διακρατικών και διεθνικών) σε πλανητικό επίπεδο και το μέγεθος της διασυνδεσιμότητας του τοπικού και περιφερειακού με το πλανητικό επίπεδο, έτσι ώστε να δημιουργείται η αντίληψη ότι ο κόσμος αποτελεί έναν ενιαίο οικουμενικό κοινωνικό χώρο. Αυτό, γιατί, όπως επισημαίνει ο Κ.Waltz, η παγκοσμιοποίηση σημαίνει ανάπτυξη τάσεων ομογενοποίησης. Δηλαδή, οι τιμές, τα προϊόντα, οι μισθοί, ο πλούτος, η ιεραρχία συμφερόντων και το κέρδος τείνουν να γίνονται όμοια σε πλανητικό επίπεδο.
Γενικότερα, η πλανητικοποίηση της διεθνούς πολιτικής [Ο όρος πλανητικοποίηση ανήκει στο Π. Κονδύλη ο οποίος αναφέρει χαρακτηριστκά: «Η πολιτική γίνεται πλανητική στον βαθμό που εξελίξεις σε οποιαδήποτε περιοχή του πλανήτη μπορούν να κινητοποιήσουν την ισχύ και τη δραστηριότητα ενδιαφερόμενων δυνάμεων στον βαθμό που καμιά εξέλιξη και καμιά περιοχή δεν μπορούν να θεωρηθούν εκ των προτέρων και για πάντα αδιάφορες για ορισμένες δυνάμεις». Παναγιώτης Κονδύλης, Πλανητική εποχή μετά τον ψυχρό πόλεμο, Θεμέλιο, Αθήνα, 1992, σ.13] αποτυπώνεται στις διαδικασίες διασύνδεσης-διαπλοκής της παγκόσμιας βιομηχανίας και του παγκόσμιου εμπορίου καθώς και στην πύκνωση των παγκόσμιων επικοινωνιακών δικτύων με αποτέλεσμα τον προοδευτικά αυξανόμενο βαθμό ολοκλήρωσης των κρατικών οικονομιών, την επανάσταση στις επικοινωνίες, την οικολογική αλληλεξάρτηση, τον πολλαπλασιασμό των διεθνικών δρώντων και την αύξηση των λειτουργικών τους δράσεων στον πολιτικό, οικονομικό, τεχνολογικό, εμπορικό και περιβαλλοντικό τομέα. Τοιουτοτρόπως οι Keohane & Nye ορίζουν την παγκοσμιοποίηση ως τη διαδικασία κατά την οποία η πλανητικοποίηση γίνεται υπέρμετρα πυκνή. Δηλαδή, η πυκνότητα των σχέσεων και των αλληλεπιδράσεων των κρατών και των διεθνικών δρώντων απολήγει στην αύξηση της δικτυακής δια-συνδεσιμότητας, της ακτίνας δράσης των διεθνών θεσμών και του βαθμού συμμετοχής των διεθνικών δρώντων στη διεθνή πολιτική.
Ποιες είναι όμως οι αποφασιστικές αιτίες της πλανητικοποίησης της διεθνούς πολιτικής και ποια τα αποτελέσματά τους στη διεθνή κατανομή ισχύος και συμφερόντων; Στα ανωτέρω ερωτήματα απαντούν μία σειρά από εναλλακτικές υποθέσεις εργασίας που εστιάζονται, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, στις σωρευτικές αλλαγές που έλαβαν χώρα στο επίπεδο των διακρατικών αλληλεπιδράσεων:
1. Αποφασιστική και υποστηρικτική αιτία της πλανητικοποίησης ήταν η ιστορική διαδικασία του εκδυτικισμού (Westernization). Όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν οι Bull και Watson, «ήταν η επέκταση της Ευρώπης που προκάλεσε την οικονομική και τεχνολογική ενοποίηση του πλανήτη» και ήταν «η κυριαρχία της ευρωπαϊκής διεθνούς κοινωνίας στον 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα που πρώτη εξέφρασε την (αναγκαιότητα) πολιτική της ενοποίησης».
Στη συγκεκριμένη περίπτωση η παγκοσμιοποίηση συνδυάζεται με μια διαδικασία ομογενοποίησης, ούτως ώστε ο δυτικός τρόπος ζωής, και ιδιαίτερα ο αμερικανικός τρόπος ζωής, να επικρατήσει πλανητικά. Ο αξονικός πολιτικός στόχος-αίτιο είναι η μετάβαση από τη μαζική κοινωνία στη μαζική δημοκρατία με προγεφύρωμα τις δύο αξονικές αρχές του φιλελευθερισμού (εκδημοκρατισμός και οικονομική ανάπτυξη). Ο Π. Κονδύλης όπως αναφέρει χαρακτηριστικά: «Η επίρρωση του “δυτικού προτύπου” μετά την απτή αποτυχία της σχεδιασμένης οικονομίας φαίνεται να έχει παραμερίσει για πάντα αμφιβολίες και άκαρπους περιορισμούς, απελευθερώνοντας έτσι τα πνεύματα και δείχνοντας τον ορθό προσανατολισμό».
2. Η μεταβλητότητα της κατανομής των συντελεστών ισχύος στο διεθνές σύστημα θεωρείται ως δεύτερη αποφασιστική αιτία της παγκοσμιοποίησης. Δηλαδή, η παγκοσμιοποίηση είναι εξαρτημένη μεταβλητή της διεθνούς κατανομής/ανακατανομής ισχύος και συμφερόντων. Όπως παρατηρεί και ο P. Hirst, το κυρίαρχο σύστημα των διεθνών οικονομικών σχέσεων του 21ου αιώνα διαμορφώθηκε από τις μείζονες αλλαγές στην πολιτικοοικονομική ισορροπία ισχύος, απότοκο των ολοκληρωτικών πολέμων μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων.
3. Ως τρίτη αιτία θεωρείται η ηγεμονική ισορροπία ισχύος. Δηλαδή, τρόπο με τον οποίο οι ηγεμονεύουσες δυνάμεις του διεθνούς συστήματος χρησιμοποιούν την ισχύ τους για την ευνοϊκή διαμόρφωση του εξωτερικού περιβάλλοντος με παρεπόμενο την υποστήριξη των πολιτικοστρατηγικών τους στόχων και την προαγωγή των εθνικών τους συμφερόντων. Με άλλα λόγια, οι πολιτικές των ηγεμονευουσών δυνάμεων είναι οι γενεσιουργές αιτίες της πλανητικοποίησης.
4. Ως τελευταία αιτία θεωρείται το μέτρο επιρροής του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος στις διακρατικές σχέσεις αναγνωρίζοντας παράλληλα και κάποιο βαθμό σχετικής αυτονομίας των κρατικών πολιτικών. Χαρακτηριστικά ο R. W. Cox παρατηρεί: «Η παγκοσμιοποιημένη αρχή της αλληλεξάρτησης ενισχύεται ανάλογα με την αποδυνάμωση της αρχής της εδαφικής κυριαρχίας», ενώ «σε τελευταία ανάλυση η ασφάλεια της παγκοσμιοποίησης εξαρτάται από την ύπαρξη μίας στρατιωτικής δύναμης με εδαφική βάση».
Σχετικά με την υπόθεση των Bull & Watson θα συμφωνήσουμε με τον R. Gilpin ότι η παγκοσμιοποίηση γεννιέται μέσα από συγκεκριμένες προϋποτιθέμενες συνθήκες εντός του διεθνούς συστήματος και αποτελεί παράγωγο μιας «επιτρεπτής» διεθνούς τάξης (δηλαδή μιας διακρατικής τάξης) στην οποία οι κρατικοί δρώντες ενθαρρύνουν και επιτρέπουν να δημιουργούνται, να αναπτύσσονται και να σταθεροποιούνται σχέσεις και δίκτυα εξαρτήσεων, οριζόντια και κάθετα, με τις εξουσίες των εθνικών κρατών. Με άλλα λόγια, η παγκοσμιοποίηση είναι εξαρτημένη μεταβλητή της πολιτικής βούλησης των κρατών, υπό την έννοια ότι υπερασπίζεται τον πρωτεύοντα ρόλο του εθνικού κράτους απέναντι στους υπόλοιπους διεθνικούς δρώντες. Από την άλλη πλευρά, η ανάπτυξη πλανητικών κοινωνικών χώρων αποδεικνύει την εγκαθίδρυση μιας ηγεμονικής δομής και ένα ρευστό και αστάθμητο παγκόσμιο σύστημα πολιτικής διακυβέρνησης.
«Είναι απαραίτητος ένας ηγεμόνας, για να μπορέσει να διατηρηθεί ένα καθεστώς δικαίου σε μία νέα φιλελεύθερη διεθνή τάξη της αγοράς… […]. Η εξάπλωση της αγοράς σε ολοκληρωμένα παγκόσμια δίκτυα και κοινωνικούς χώρους θα ήταν αδύνατη χωρίς την ύπαρξη μιας φιλελεύθερης, ηγεμονικής δύναμης η οποία να την ευνοεί και να τη βοηθά να παίρνει σάρκα και οστά», (R. Gilpin).
Τέλος, για τους σκοπούς της παρούσας μελέτης και ειδικότερα στα πλαίσια της γνωσιοθεωρητικής ανάλυσης της παγκοσμιοποίησης, μεταξύ των τριών ρευμάτων σκέψης (ρεαλισμός, φιλελευθερισμός, κονστρουκτιβισμός) οριοθετούμε τις κεντρικές της διαστάσεις ως εξής:
Α. Οικονομική παγκοσμιοποίηση η οποία αποκρυσταλλώνεται στην απελευθέρωση των αγορών, στις διαπλανητικές ροές προϊόντων, υπηρεσιών, κεφαλαίων, πληροφοριών, τεχνολογίας. Αντίστροφα, καταδεικνύει τη μείωση της πολιτικής επιρροής του κράτους στην παγκόσμια οικονομία λόγω της αύξησης του αριθμού και των δραστηριοτήτων των διεθνικών δρώντων (π.χ., πολυεθνικές εταιρείες, διεθνείς οικονομικοί οργανισμοί ‒ Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου). Η εν λόγω υπόθεση είναι κεντρική θέση όλων σχεδόν των εναλλακτικών εκδοχών της φιλελεύθερης θεωρίας.
Β. Πολιτική παγκοσμιοποίηση η οποία αναδεικνύεται, σύμφωνα με τη φιλελεύθερη αντίληψη είτε μέσω της αριθμητικής αύξησης των δημοκρατικών καθεστώτων είτε λόγω της εξασθένησης της πολιτικής κυριαρχίας των κρατών σε ορισμένους τομείς (π.χ., οικονομία, περιβάλλον, πυρηνικά κ.ά.) είτε μέσω της δημιουργίας διεθνών καθεστώτων. Η πολιτική διάσταση της πλανητικοποίησης, αν και φαινομενικά παρουσιάζεται ως αποφασιστικό πλήγμα έναντι της κρατοκεντρικής-ρεαλιστικής θεωρίας, πραγματολογικά αποδεικνύεται σε κορυφαίο σημείο της επεξηγηματικής της ικανότητας. Στο σημείο αυτό κρίνεται σκόπιμο να επισημανθεί ότι η πλανητικοποίηση πολλών φαινομένων, όπως η τρομοκρατία, η λαθρομετανάστευση ή ακόμα και οι χρηματοοικονομικές ροές, δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη όφελος κάποιου σε βάρος άλλων αλλά ενδεχομένως και υπονόμευση της διεθνούς διακυβέρνησης στο σύνολό της.
Γ. Πολιτισμική και κοινωνική παγκοσμιοποίηση ως παρεπόμενο της διασυνοριακής διακίνησης ιδεών, πληροφοριών, κοσμοεικόνων, ατόμων σε πλανητικό επίπεδο. Μια σημαίνουσα πτυχή της πολιτισμικής παγκοσμιοποίησης είναι ο ισομορφισμός, δηλαδή ο μιμητισμός των κοινωνικών πρακτικών και των θεσμών μιας κοινωνίας από τις υπόλοιπες με συνεπακόλουθο οι διακριτές πολιτισμικές κουλτούρες να οδηγούνται προοδευτικά σ’ ένα πλανητικοποιημένο (αμερικανικό) μοντέλο αξιών, προτύπων και θεσμών που δεν επιτρέπει υψηλό βαθμό πολιτισμικής διαφοροποίησης. Η συγκεκριμένη λειτουργία του ισομορφισμού συνιστά έναν αποφασιστικό μηχανισμό για την πλανητική αλλαγή που επιδιώκουν πολλά κονστρουκτιβιστικά ρεύματα σκέψης.
Διαβάστε περισσότερα για το βιβλίο: https://piotita.gr/product/syllogiko-ergo-pagkosmiopoiisi-evro/
