Όσο ποτέ άλλοτε όταν αναλύουμε τα ζητήματα της διεθνούς πολιτικής για να συνάγουμε τα συμπεράσματα που μας αφορούν απαιτείται ορθή θέαση της μεγάλης εικόνας και ταυτόχρονα μελέτη σοβαρών κειμένων διαχρονικής αξίας και σημασίας που αναλύουν την ισχύουσα πραγματικότητα. Αναμφίβολα, το θεμέλιο κάθε αξιόπιστης ανάλυσης της διεθνούς πολιτικής εντός ενός κρατοκεντρικού διεθνούς συστήματος είναι ο Θουκυδίδης και τα αξιώματα στα θεμέλια του Θουκυδίδειου Παραδείγματος. Κάθε ανάλυση του σύγχρονου κρατοκεντρικού συστήματος για να είναι αξιόπιστη απαιτείται να είναι συμβατή με τα αξιώματα του Παραδείγματος. Για ένα ακόμη λόγο οι νέοι στρατηγικοί προσανατολισμοί και στρατηγικές μεθοδεύσεις των ΗΠΑ το 2025 από την νέα πολιτική ηγεσία αναμενόμενα και αναπόδραστα οδήγησαν σε καταιγιστικές στρατηγικές ανακατατάξεις και στρατηγικά παίγνια τα οποία, λογικά —εάν δεν οδηγηθούμε σε ένα παγκόσμιο πόλεμο λόγω σωρευμένων προβλημάτων των τριών τελευταίων δεκαετιών—, σταδιακά θα σταθεροποιήσουν περιφερειακές και πλανητικές ισορροπίες ισχύος και συμφερόντων. Στις δικές μας Μεταψυχροπολεμικές αναλύσεις, ένα τέτοιο «modus vivendi πλανητικών στρατηγικών ισορροπιών» αποτελεί κοινό συμφέρον όλων για λόγους που αφορούν κοινούς κινδύνους, κοινά συμφέροντα και ζητήματα που απορρέουν από τις τεχνολογικές εξελίξεις και την πλανητικοποίηση πολλών φαινομένων. Αυτές οι εξελίξεις απαιτούν υψηλότερες βαθμίδες διακρατικής διακυβέρνησης (παράδειγμα οι συμφωνίες SALT/ABM για τις οποίες στο τελευταίο βιβλίο μου αφιερώνω κεφάλαιο, βλ. Παθογένειες και αδιέξοδα του σύγχρονου εθνοκρατοκεντρικού συστήματος, διεθνής διακυβέρνηση και κίνδυνος, μεταξύ άλλων, πυρηνικού ολοκαυτώματος https://wp.me/p3OqMa-2YF).
Παρά το ότι μετά το 1990 τα εσχατολογικά ιδεολογικά δόγματα τα οποία διαχρονικά αποτελούσαν 
μεταμφιέσεις των εκάστοτε ηγεμονικών αξιώσεων ισχύος κατέστησαν παρωχημένα, νέα διάδοχα ιδεολογήματα περί «παγκοσμιοποίησης» κυριάρχησαν και θόλωσαν την πολιτική σκέψη ουκ ολίγων. Για παράδειγμα, λίγοι είχαν γνώση και επίγνωση ότι η Ευρώπη μετά το 1990 βρισκόταν σε αβέβαιη και επισφαλή μετάβαση. Η μεταβατική αυτή φάση συνεχίστηκε επί τρεις δεκαετίες επειδή η Ουάσιγκτον είχε άλλες προτεραιότητες που καταμαρτυρήθηκαν με τις αδιέξοδες και καταστροφικές «ανθρωπιστικές» επεμβάσεις στις περιφέρειες. Αυτός ο αδιέξοδος προσανατολισμός, παρά τις πολλές διαφωνίες όσων υποστήριζαν μια διαφορετική στρατηγική προσέγγιση απέναντι στην Μόσχα για να εξισορροπηθεί η ανερχόμενη Κίνα, εντάθηκε με την διαιώνιση του ΝΑΤΟ στην Κεντρική Ευρώπη και πολλές άλλες αποφάσεις που οδήγησαν πολλές περιφέρειες σε αστάθεια. Και πολλά άλλα που οδήγησαν στους συντρέχοντες πολέμους. Τα ζητήματα αυτά και τα συμπαρομαρτούντα συμπεριλαμβανομένων αυτών που κυρίως αφορούν την Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση —εν μέσω χαωδών ιδεολογικών αναλύσεων συχνά επιστημονικά μεταμφιεσμένων— τα έχουμε αναλύσει σε πολλά βιβλία των οποίων το περιεχόμενο δεν χρειάστηκε και δεν θα χρειαστεί να ανανεώσουμε καθότι πάντα καταβάλλεται προσπάθεια ένταξης κάθε ζητήματος στην μεγάλη διαχρονική εικόνα και στην ισχύουσα πραγματικότητα όπως ήταν, όπως είναι και όπως «προσανατολίζεται».
Για να αναφερθούμε σε ένα παράδειγμα, δεν χρειάζονται άλματα και φαντασία για να γνωρίζεις ότι η άσκοπη, αχρείαστη και καταστροφική επεμβατική δραστηριότητα των ΗΠΑ θα τις οδηγούσε σε υπερεπέκταση ή ότι η άσκοπη και αχρείαστη διαιώνιση και επέκταση της Ατλαντικής Συμμαχίας θα προκαλούσε διλήμματα ασφαλείας και πόλεμο. Το ανάφεραν ουκ ολίγοι αναλυτές του Θουκυδίδειου Παραδείγματος αλλά και εξέχουσες προσωπικότητες της διπλωματίας. Για παράδειγμα, ο George Kennan έγραψε το 1996-97: «Η επέκταση του ΝΑΤΟ [στις πρώην κομμουνιστικές χώρες υπό την ΕΣΣΔ στην Κεντρική Ευρώπη] θα ήταν το πιο μοιραίο λάθος στην αμερικανική πολιτική από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου». Σίγουρα ο πόλεμος στην Ουκρανία και οι νέοι προσανατολισμοί της Αμερικανικής στρατηγικής προκάλεσαν ένα θολό και ρευστό πολιτικό, οικονομικό και διπλωματικό πεδίο στην Ευρώπη για τα οποία πολλά λέγονται.
Εν τούτοις, σπάνια ακούς ή διαβάζεις για το πραγματικά ίσχυε μετά το 1990, το τι συνέβη ακριβώς έκτοτε, ποιες είναι οι στρατηγικές και άλλες εκκρεμότητες και ποια είναι τα μείζονα ζητήματα για τα οποία δεν μπορούν να διαχειριστούν τεχνοκράτες που υπερφαλαγγίζουν τις πολιτικές ηγεσίες οι οποίες συχνά εκπλήττουν με τις αντιφατικές θέσεις και αποφάσεις.Όπως εύστοχα το έθεσε ο πρόεδρος Ντε Γκολ όταν ήταν πρόεδρος «Η Ευρώπη δεν μπορεί να οικοδομηθεί από μερικούς αρεοπαγίτες τεχνοκράτες, απάτριδες και ανεύθυνους».
Χρήζει λοιπόν να στεκόμαστε σε ζητήματα διαχρονικής σημασίας τα οποία συνεχίζουν να βρίσκονται στα θεμέλια της Ευρώπης και τα οποία καθώς εξαντλείται η μεταβατική Ψυχροπολεμική φάση αναπόδραστα θα καθίστανται καθοριστικής σημασίας. Πιο κάτω, λοιπόν, θα περιοριστούμε σε μερικά αποσπάσματα από μερικά από βιβλία μας, που αφενός φωτίζουν την μεγάλη εικόνα των στρατηγικών ζητημάτων που αφορούν την Ευρώπη και τις Ευρωατλαντικές σχέσεις και αφετέρου υπογραμμίζουν τους κινδύνους να περιπέσει η διαδικασία ευρωπαϊκή ένωση στα χέρια τεχνοκρατών και διεθνικών δρώντων.
Το 1966 ο Πρόεδρος Ντε Γκολ επέβαλε τον Συμβιβασμό του Λουξεμβούργου για μια βασικά διακυβερνητική Ευρώπη των Εθνών. Ήταν στάση που απέρρεε από βαθύτατα τεκμηριωμένες θέσεις για τον ρόλο του έθνοκράτους, την θέση της Ευρώπης, το «Γερμανικό ζήτημα» και τις μακροχρόνιες τάσεις στην Ευρωπαϊκή Ήπειρο και την Ευρασία. Ο Ντε Γκολ, είχε επισκεφτεί συχνά την Μόσχα και μιλούσε για μια Ευρώπη των Εθνών από τα Ουράλια μέχρι τον Ατλαντικό, ενώ ποτέ δεν χρησιμοποίησε τον όρο ΕΣΣΔ μιλώντας αλλά την Ρωσία, και μάλιστα «La Grande Russie» (την Μεγάλη Ρωσία).
Συντομεύοντας λέμε ότι οι μεταβατικές φάσεις τελείωσαν και ο κόσμος εισήλθε σε μια νέα φάση που λογικά θα είχε εισέλθει ήδη από το 1990. Μια φάση δηλαδή επιδίωξης ενός πλανητικού modus vivendi στρατηγικών ισορροπιών και διακυβερνητικών συμφωνιών με τις οποίες, μεταξύ άλλων θα διασφάλιζαν πως ο κόσμος δεν θα διέτρεχε κίνδυνο πυρηνικού ολοκαυτώματος. Πάντως, ρητορικά μιλώντας, εάν γίνονται θαύματα και ο Ντε Γκολ γνώριζε τι γίνεται τώρα στην Ευρώπη με τον Μακρόν, την Γερμανία, τους τεχνοκράτες και πολλά άλλα, θα εγειρόταν οργισμένος από το μνήμα. Παραμένει γεγονός ότι απουσιάζουν ηγέτες του διαμετρήματος του Ντε Γκολ, ή, εάν δεν απουσιάζουν, ο κατήφορος είναι τόσο ασυγκράτητος που δεν τους επιτρέπει να διαδραματίσουν ρόλο.
Ακολουθούν λοιπόν μερικές θέσεις και θεωρήσεις αντλημένες από μερικά βιβλία μας οι οποίες εκτιμώ καθίστανται ολοένα και πιο επίκαιρες. Πολλά έπονται και χωρίς να διολισθαίνουμε στον σχολιασμό της καθημερινότητας θα γίνεται προσπάθεια να φωτίζονται τα κύρια, τα σημαντικά και τα διαμορφωτικά των μηνών, των ετών και των δεκαετιών που έρχονται. Τονίζεται ότι τα εδάφια που παρατίθενται είναι αποσπάσματα από βιβλία εξ ου και οι σχετικές αναφορές.
ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΝΤΕ ΓΚΟΛ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ, ΤΗΝ ΑΤΛΑΝΤΙΚΗ ΣΥΜΜΑΧΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ
Στα κεφάλαια που προηγήθηκαν [του βιβλίου βιβλίο https://www.facebook.com/thewria.diethnous.ifestos)] αναφέρθηκα επανειλημμένως στην Γκολική-διακυβερνητική προσέγγιση της θεωρίας ολοκλήρωσης και στον τρόπο που ο στρατηγός Ντε Γκολ επηρέασε το ευρωπαϊκό γίγνεσθαι της μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο περιόδου. Εκτός από πολιτική και στρατιωτική προσωπικότητα, ο Γάλλος πολιτικός ήταν επίσης κορυφαίος αναλυτής στρατηγικής και πολιτικός φιλόσοφος διεθνών σχέσεων μεγάλης εμβέλειας. Εξάλλου, μετά την κρίση του 1965-66 τα βασικά χαρακτηριστικά του εγχειρήματος της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης φέρουν τη σφραγίδα της Γκολικής φιλοσοφίας. Ουσιαστικά, όπως διαπιστώσαμε στο τέταρτο και πέμπτο κεφάλαιο, η θεωρία ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης άλλαξε πορεία, για να προσαρμοστεί στην πολιτική φιλοσοφία του Ντε Γκολ.
Για τους πιο πάνω λόγους, στο παρόν κεφάλαιο, επέλεξα να συμπεριλάβω επιλεγμένα αποσπάσματα από τις αναλύσεις του Ντε Γκολ. Στον αναγνώστη που ενδιαφέρεται για περαιτέρω ενημέρωση θα συνιστούσα να ανατρέξει τα απομνημονεύματα του πρώην προέδρου. Για ανάλυση της πολιτικής του και του τρόπου που επηρέασε τη γαλλική και ευρωπαϊκή ολοκλήρωση ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης θα μπορούσε να βρει περισσότερες λεπτομέρειες στην πρόσφατη μονογραφία μου Διπλωματία και Στρατηγική των Μεγάλων Ευρωπαϊκών Δυνάμεων, Γαλλίας, Μεγάλη Βρετανίας, Γερμανίας (Ποιότητα, Αθήνα, 1999).
ΑΡΧΙΚΕΣ ΕΠΙΔΙΩΞΕΙΣ
Αμέσως μετά τον πόλεμο βασικός στόχος του Ντε Γκωλ ήταν σε συνεργασία με τις υπόλοιπες μεγάλες δυνάμεις να διαδραματίσει η Γαλλία πρωταρχικό ρόλο στη διεθνή πολιτική. Αυτός ο στόχος δεν εκπληρώθηκε και η Γαλλία κατέκτησε τη σημερινή υψηλή θέση στην ιεραρχία ισχύος μετά από μεγάλες προσπάθειες και αφού αντιμετώπισε αντιξοότητες:
«Είμαστε πεπεισμένοι ότι στη τελική εκείνη φάση, όταν θα επιτευχθεί αυτή η ενοποίηση της (μεγάλης) Ευρώπης, στην οποία πιστεύουμε και στην οποία προσβλέπουμε, θα μεταφρασθεί σε συγκεκριμένες ενέργειες που θα ενώνουν τους εξής τρεις πόλους: Μόσχα, Λονδίνο, Παρίσι»[1].
ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ
Για τη Γαλλία, πάντως, το «γερμανικό ζήτημα» και η οικοδόμηση μιας ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής ήταν συγκοινωνούντα δοχεία. Το μόνο νοητό σχήμα, για να μην επανέλθουν τα ευρωπαϊκά κράτη στους «δαίμονες του παρελθόντος», ήταν να δημιουργηθεί μια πανευρωπαϊκή δομή στην οποία η Γερμανία θα είναι πλήρως ενσωματωμένη[2].
«…Στην καρδιά του προβλήματος [των προσπαθειών οικοδόμησης μιας σταθερής και ειρηνικής μεταπολεμικής τάξης πραγμάτων] και στο κέντρο της ηπείρου βρισκόταν η Γερμανία. (…) Πώς να σβήσει κανείς από τη μνήμη των λαών την άμετρη φιλοδοξία της, (…) την τόλμη της, (…) τη δύναμή της, (…) την τυραννία της, (…) Στο εξής έπρεπε να ληφθούν όλες οι προφυλάξεις, για να μην ξαναγυρίσουν ενισχυμένοι οι γερμανικοί δαίμονες. (…) Πρώτα-πρώτα, πίστεψα πως θα ‘ταν άδικο κι επικίνδυνο να αμφισβητήσουμε την γραμμή Όντερ-Νάισσε που την χώριζε από την Πολωνία. (…) [δεύτερο] δεν μπορούσε με κανένα τρόπο να παραχωρηθεί το δικαίωμα της κατοχής και κατασκευής ατομικών όπλων (…) [τρίτο] ν’ αποτελέσει η Γερμανία αναπόσπαστο μέρος της οργανωμένης συνεργασίας των κρατών, που επεδίωκα στο σύνολο της ηπείρου (…) [τέταρτο] η Γαλλία να υφάνει με την Γερμανία ένα δίκτυο προνομιακών δεσμών[3]. Η συγχώνευση της Γαλλίας-Γερμανίας και η δημιουργία μιας σειράς από οικονομικές οντότητες θα γεννήσει αδιαφανείς παρασυναγωγές που θα εξουσιάζονται από τεχνοκράτες (…) είναι ένα αστείο σχέδιο, εκτός και εάν καταλήξει σε γερμανική ηγεμονία»[4]. «Στην καρδιά του προβλήματος και στο κέντρο της ηπείρου βρισκόταν η Γερμανία. Η μοίρα της θέλει να μην μπορεί να οικοδομεί τίποτα χωρίς αυτήν και τίποτα δεν σπάραξε τον παλιό κόσμο όσο οι κακές της πράξεις (…) Πώς να σβήσει κανείς απ’ την μνήμη των λαών της άμετρη φιλοδοξία της (…) Πώς να ξεχάσει κανείς την τόλμη της (…) τη δύναμή της (…) την τυραννία της (…) Στο εξής έπρεπε να ληφθούν όλες οι προφυλάξεις για να μην ξαναγυρίσουν ενισχυμένοι οι κακοί γερμανικοί δαίμονες. Από το άλλο μέρος, όμως, πώς να φαντασθεί κανείς μια μόνιμη και αληθινή ειρήνη πάνω σε βάσεις που ο μεγάλος αυτός λαός να μην μπορεί να δεχτεί»[5].
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΝΤΕ ΓΚΩΛ – ΠΑΤΡΙΩΤΙΣΜΟΣ – «ΙΔΕΑ ΓΙΑ ΤΗ ΓΑΛΛΙΑ»
Το φιλοσοφικό υπόβαθρο του Ντε Γκωλ ίσως γίνει καλύτερα κατανοητό, εάν δούμε τον τρόπο που ο ίδιος έβλεπε τη δική του πατρίδα, άποψη η οποία συνοψίζεται στη φράση μια «ιδέα για τη Γαλλία»[6]:
«Σ’ ολόκληρη την ζωή μου είχα πάντα μέσα μου μια συγκεκριμένη ιδέα για την Γαλλία. Μου την είχαν εμπνεύσει το συναίσθημα μαζί και η λογική. Μ’ όλη την τρυφερότητα που υπάρχει μέσα μου, φαντάζομαι την Γαλλία σαν μια πριγκιποπούλα των παραμυθιών ή σαν την μαντόνα που βγήκε από κάποια τοιχογραφία. Κι’ ακόμα, προικισμένη μ’ ένα πεπρωμένο υπέροχο κι’ εξαιρετικό. (…) Η θετική πλευρά της σκέψης μου μ’ έχει πείσει ότι η Γαλλία δεν πρέπει να βρίσκεται παρά μόνον στην πρώτη σειρά, πάντα. Πως μονάχα τα μεγάλα οράματα μπορούν ν’ αντισταθμίσουν και να εξουδετερώσουν το σπέρμα της διάλυσης που ο λαός της φέρνει μέσα του. Πως η χώρα μας, στην θέση που βρίσκεται ανάμεσα στις άλλες, έτσι όπως είναι κι αυτές, πρέπει –είναι ζήτημα ζωής ή θανάτου– να βλέπει ψηλά και να στέκεται πάντα ολόρθη. Με δύο λόγια, θέλω να πω ότι η Γαλλία δεν μπορεί να ’ναι Γαλλία δίχως μεγαλοσύνη»[7].
ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΝΤΕ ΓΚΩΛ – «ΙΔΕΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ» – ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑ – ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Η πολιτική φιλοσοφία του Ντε Γκωλ ήταν σφαιρική και οι διάφορες απόψεις του άρρηκτα συνδεδεμένες σε ένα αρμονικό σύνολο ιδεών. Για παράδειγμα, η «ιδέα για την Ευρώπη» και η «ιδέα για τη Γαλλία», συνοδεύονταν από μια «ιδέα για την ανθρωπότητα» και το ανθρώπινο είδος. Η Γαλλία με την ανεξαρτησία της, όπως δήλωσε ο ίδιος ο Ντε Γκωλ σε μια από τις πολλές συνεντεύξεις του, σκοπεύει επίσης στο να αναδειχθεί σε αγωνιστή της διεθνούς συνεργασίας[8]. Ο σοβινιστικός εθνικισμός, με την έννοια του αισθήματος ανωτερότητας απέναντι στους άλλους λαούς, υποστηρίζουν οι γκωλικοί, βρίσκεται σε αντίφαση με τις έννοιες του εθνικισμού-πατριωτισμού και της εθνικής ανεξαρτησίας, όπως τις εξέφραζε ο στρατηγός Ντε Γκωλ. Ο σοβινιστικός εθνικισμός «είναι η άρνηση της ιδέας της εθνικής ανεξαρτησίας, επειδή καταλήγει να μην αναγνωρίζει στις άλλες κρατικές οντότητες το δικαίωμα αυτονομίας»[9] και ανεξαρτησίας. Συναφώς, ο Ντε Γκωλ πρέσβευε ότι θεμελιώδης αρχή των διεθνών σχέσεων πρέπει να είναι ο σεβασμός της ανεξαρτησίας και της αυτονομίας των άλλων κρατών[10]. Αυτή η αρχή οδηγεί όχι σε ιμπεριαλιστικές συμπεριφορές αλλά σε έναν πατριωτισμό απελευθέρωσης και αντίστασης, όταν μια εξωτερική δύναμη αρνείται να αποδεχθεί το δικαίωμα ενός έθνους να αποφασίζει ελεύθερα και αυτόνομα[11]. Με βάση τα πιο πάνω, δεν είναι περίεργο ότι o Ντε Γκωλ καταπoλέμησε τηv ιδέα υπερεθvικώv ευρωπαϊκώv oργαvισμώv. Βεβαίως, παρά τo γεγovός ότι η Κoιvή Αγoρά είχε και υπερεθvικά χαρακτηριστικά, τελικά τηv απoδέχθηκε και επιδίωξε vα εvσωματώσει τηv αvαπτυξιακή πoλιτική της Γαλλίας στη λoγική πoυ δημιoυργoύσε η διαδικασία ευρωπαϊκής oλoκλήρωσης[12]. Όμως, η «απoδoχή» της ευρωπαϊκής oλoκλήρωσης από τoν στρατηγό δεv είχε μόvo oικovoμικά κίvητρα. Όπως φάvηκε από τηv κρίση τoυ 1965/66, η oπoία oδήγησε στov «συμβιβασμό τoυ Λoυξεμβoύργoυ»[13] τov Iαvoυάριo τoυ 1966, απώτερoς στόχoς ήταv η αλλαγή τωv πoλιτικώv και θεσμικώv ισoρρoπιώv πoυ εγκαθιδρύθηκαv με τη συvθήκη της Ρώμης, η αποδυνάμωση των υπερεθνικών χαρακτηριστικών της ΕΟΚ, η ενδυνάμωση του διακυβερνητικού χαρακτήρα της Κοινότητας και η χρησιμoπoίησή της ως μέσου για την αvάπτυξη εvός ευρωπαϊκoύ «στρατηγικoύ συvόλoυ» υπό γαλλική υψηλή εποπτεία και πολιτική καθoδήγηση[14]. Για τov στρατηγό, τα «μεγάλα (διακρατικά) σύvoλα» (Grand Ensembles), στα πλαίσια τωv oπoίωv η Γαλλία θα διαδραμάτιζε πρωτεύovτα ρόλo, θα ήταv διακρατικές συσπειρώσεις διακυβερvητικoύ χαρακτήρα, με στόχo να διευκολύνουν την αvάπτυξη γαλλικής εθvικής στρατηγικής, τηv αvαβάθμιση τoυ γαλλικoύ εθvικoύ ρόλoυ στη διεθvή πoλιτική και τηv άσκηση εξισoρρoπητικής πoλιτικής με σκoπό τη δημιoυργία και τη διαιώvιση ευvoϊκώv για τη Γαλλία συσχετισμώv ισχύoς[15]. Χωρίς ποτέ να έχει ορίσει με ακρίβεια αυτές τις έννοιες, οι διακρατικές συσπειρώσεις θα μπορούσαν να είναι κάτι περισσότερο από συμμαχία και κάτι λιγότερο από ομοσπονδία[16]. Επομένως, η «ιδέα για τη Γαλλία» έχει την αντίστοιχη έκφρασή της στην «ιδέα για την Ευρώπη» και στην «ιδέα για το ανθρώπινο είδος», προσαρμοσμένη πάντοτε στις γαλλικές στρατηγικές επιδιώξεις και ιδιαίτερα στην γκωλική αντίληψη περί παγκόσμιας και ευρωπαϊκής ισορροπίας ισχύος και συμφερόντων. Όπως το έθεσε ο ίδιος ο Ντε Γκωλ στα απομνημονεύματά του, αναφερόμενος στον Μωρίς Κουβ ντε Μουρβίλ:
«Είχε την πίστη, γιατί ήταν της γνώμης πως η Γαλλία δεν θα διαρκούσε παρά αν βρισκόταν στην πρώτη γραμμή, πως ο Ντε Γκωλ μπορούσε να την ξαναφέρει εκεί, πως τίποτ’ άλλο δεν είχε σημασία σ’ αυτό τον κόσμο παρά η εργασία γι’ αυτό τον σκοπό. Αυτά σκοπεύαμε να κάνουμε στο μεγάλο ευρωπαϊκό πεδίο. (…) Ταίριαζε με την φύση [των Ευρωπαίων] να σχηματίσουν ένα σύνολο, που θα είχε, στην μέση του κόσμου, τον χαρακτήρα και την οργάνωση των λαών αυτών. (…) Πώς να μην παρατηρήσει κανείς πως κανένας από αυτούς [Καρλομάγνος, Κάρολος Ε΄, Ναπολέων, Χίτλερ] τους κήρυκες της [ευρωπαϊκής] ένωσης δεν μπόρεσε να επιτύχει από τα υποταγμένα έθνη να παραιτηθούν από τον εαυτό τους. Αντίθετα, η αυθαίρετη συγκέντρωση προκάλεσε πάντα, από αντίδραση, την δριμύτερη ανάπτυξη των εθνικισμών. Νομίζω λοιπόν πως, τώρα, όπως και σ’ άλλες εποχές, η ένωση της Ευρώπης δεν μπορεί να συνίσταται στην συγχώνευση των λαών, μα πως μπορεί και πρέπει να προέλθει από την συστηματική προσέγγισή τους. Η πολιτική μου επιδίωκε, λοιπόν, την καθιέρωση στενής συνεργασίας των ευρωπαϊκών εθνών, ώστε μ’ αυτή την ανάπτυξη, ανάμεσά τους, κάθε είδους δεσμών, να αυξηθεί η αλληλεγγύη τους. (…) Θελήσαμε να ωθήσουμε τα κράτη σε τακτική συνεννόηση στην πολιτική σφαίρα, ώστε να μην παρασύρουν την Δύση προς ένα Ατλαντικό σύστημα ασυμβίβαστο προς κάθε δυνατότητα Ευρώπης, μα αντίθετα αυτοί οι κεντρόφυγες ν’ αποφασίσουν να ενσωματωθούν με την ήπειρο, αλλάζοντας συνήθειες, προσανατολισμούς και πελατείες»[17].
ΤΟ ΤΡΙΠΤΥΧΟ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΚΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΗΤΑΝ Η ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑ, η επίμονη προσπάθεια επίτευξης των εθνικών στόχων, όπως αυτοί προσδιορίζονται στο Παρίσι, και η απόρριψη κάθε μορφής εξωτερικής ηγεμονίας[18]. Όπως το έθεσε ο ίδιος ο στρατηγός Ντε Γκολ:
«αν υπήρχε μια φωνή που θα μπορούσε να ακουστεί, μια δράση που θα μπορεί να είναι αποτελεσματική, σχετικά με την διεθνή τάξη που θ’ αντικαθιστούσε τον ψυχρό πόλεμο, αυτή η φωνή και αυτή η δράση δεν θα μπορούσε παρά να είναι εκείνες της Γαλλίας. [Η Γαλλία] χρειαζόταν, για να μην πέσει στην αταξία και στην παρακμή, να αισθανθεί, για μια ακόμη φορά στην ιστορία της, προικισμένη με παγκόσμια ευθύνη. Αυτή είναι η φιλοσοφία μου»[19]. «Η χώρας μας είναι ικανή να παίρνει μόνη της τις αποφάσεις της στην Ευρώπη και σ’ ολόκληρο τον κόσμο και πρέπει να το κάνει γιατί αυτό αποτελεί, ηθικά, ένα κίνητρο απαραίτητο για την προσπάθειά της. Αυτή η ανεξαρτησία συνεπαγόταν φυσικά, την κατοχή, για την ασφάλειά της, των συγχρόνων μέσων αποτροπής των επιθέσεων (…) να προικίσω την Γαλλία με μια πυρηνική δύναμη τέτοια, ώστε κανείς να μη μπορεί να μας επιτεθεί χωρίς να ριψοκινδυνεύσει φοβερές πληγές»[20].
ΑΤΛΑΝΤΙΚΗ ΣΥΜΜΑΧΙΑ
Η στρατηγική του Ντε Γκολ δεν αποσκοπούσε να διαλύσει την Ατλαντική Συμμαχία, την οποία ήθελε «να διατηρήσει ως ύστατη προφύλαξη»[21]. Όμως, ήταν αναγκαίο:
«το Παρίσι να μετέχει άμεσα στις πολιτικές και στρατηγικές αποφάσεις που στην πραγματικότητα λαμβάνονταν μόνο από την Αμερική, με χωριστή γνωμοδότηση της Αγγλίας»[22]. «Πρέπει, είπα, η άμυνα της Γαλλίας να είναι Γαλλική. Αν συμβεί σ’ ένα έθνος σαν την Γαλλία πρέπει να πρόκειται για τον δικό της τον πόλεμο… Βέβαια, η Γαλλική άμυνα, θα μπορούσε, στην ανάγκη, να συνδυασθεί με την άμυνα άλλων χωρών. Όμως, θα ήταν απαραίτητο να πρόκειται για δική μας άμυνα, να υπερασπισθεί δηλαδή η Γαλλία τον εαυτό της με τα δικά της μέσα και με τον δικό της τρόπο. (…) Το κράτος δεν είχε ποτέ και δεν μπορεί να έχει δικαίωση, και κατά μείζονα λόγο και διάρκεια, εάν δεν αναλάβει απ’ ευθείας την ευθύνη της εθνικής άμυνας»[23].
ΕΥΡΩΠΗ, ΑΜΕΡΙΚΗ, ΓΕΡΜΑΝΙΑ
Στο θέμα της θεσμικής και πολιτικής οργάνωσης της Ευρώπης οι δύο προτεραιότητες ήταν αφενός η αποφυγή της αμερικανικής ηγεμονίας και αφετέρου η αποτροπή επανάληψης ηγεμονικών τάσεων εκ μέρους της Γερμανίας. Ταυτόχρονα, υπήρξε σαφής αποκήρυξη της υπερεθνικότητας ή κάθε άλλης μορφής 
διεθνισμού. Το σχήμα που προτιμούσε ο Γάλλος ηγέτης ήταν μια πλουραλιστική διακυβερνητική δομή με εν δυνάμει συμπερίληψη των λαών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Η ευρωπαϊκή και ατλαντική πολιτική βρισκόταν σε άμεση συνάρτηση με τον στόχο της κατάκτησης και της κατοχύρωσης ισχυρής θέσης και ρόλου στο διεθνές σύστημα. Η Ατλαντική Συμμαχία με τη μορφή που είχε πάρει τη δεκαετία του 1950 θεωρούνταν ως το εργαλείο στρατιωτικής και πολιτικής υποταγής της Δυτικής Ευρώπης στις Ηνωμένες Πολιτείες[24], ενώ οι Γάλλοι ασκούσαν –και συνεχίζουν να ασκούν– κριτική στη μετατροπή του «τρίτου κόσμου» σε πεδίο ανταγωνισμού, χώρο στον οποίο η Γαλλία επιφυλασσόταν να ασκεί αυτόνομη πολιτική σύμφωνα με τις δικές της αντιλήψεις περί διεθνών σχέσεων και σύμφωνα με τα δικά της εθνικά συμφέροντα. Ο Ντε Γκολ, ασκώντας κριτική στις θέσεις και αναλύσεις μερικών Γάλλων διανοουμένων και πολιτικών ηγετών, στηλίτευε την τάση εξάρτησης και υποταγής σε συμφέροντα και κριτήρια αλλότρια των γαλλικών. Όπως το έθετε, η νοοτροπία και οι διεθνιστικές ιδεολογίες των «ξενόδουλων κύκλων» της Γαλλίας διάβρωσαν τη χώρα σε τέτοιο βαθμό, ούτως ώστε «για τα ιθύνοντα στελέχη κάθε πολιτικού κόμματος, το σβήσιμο της χώρας μας έγινε δόγμα καθιερωμένο και αδιαμφισβήτητο» [25]. Από αυτή την άποψη απορρέει ίσως και η Γκολική θέση για το θέμα της ευρωπαϊκής ενοποίησης.
Αντιπαρατιθέμενος στην κομουνιστική πλευρά, υποστήριζε ότι: «όλοι οι παλαιότεροι σχηματισμοί υποστήριζαν την “υπερεθνικότητα”, δηλαδή την υποταγή της Γαλλίας σ’ ένα νόμο που δεν θα ήταν δικός της. Έπρεπε να προχωρήσουμε σε μια Ευρώπη όπου οι τεχνοκράτες θα αποτελούσαν την εκτελεστική εξουσία κι’ οι κοινοβουλευτικοί θα ανελάμβαναν την νομοθετική. Η μεγάλη πλειοψηφία των πρώτων και των δεύτερων θα αποτελείτο από ξένους, που θα είχαν έτσι το δικαίωμα να ρυθμίζουν την τύχη του Γαλλικού λαού. Σ’ αυτή την ιδέα οφειλόταν το πάθος για την Ατλαντική οργάνωση, που θα ανέθετε την ασφάλεια, δηλαδή την πολιτική, της χώρας μας στην διάθεση μιας άλλης. Σ’ αυτή οφειλόταν η προθυμία υπαγωγής των πράξεων των δημοσίων εξουσιών μας στην διάθεση των διεθνών ιδρυμάτων, όπου, με το πρόσχημα των συλλογικών συζητήσεων, θα εκδηλωνόταν, σ’ όλους τους τομείς –τον πολιτικό, τον στρατιωτικό, τον οικονομικό, τον τεχνικό, τον νομισματικό– η ανώτατη εξουσία του προστάτη, κι’ όπου οι αντιπρόσωποί μας θα περιορίζονταν να “συνηγορούν υπέρ της Γαλλίας”. Σ’ αυτή οφειλόταν, τέλος, ο αδιάκοπος ερεθισμός που προκαλούσε στους ξενόφιλους κύκλους, η δράση που θα ασκούσα στο όνομα ενός ανεξάρτητου έθνους. Όμως, από την άλλη μεριά, δεν μούλειψαν κι’ οι βοήθειες. Συναισθηματικά, είχα την υποστήριξη του λαού μας, που, χωρίς καθόλου οίηση, επέμενε να διατηρήσει την προσωπικότητά του, ιδίως αφού λίγο έλειψε να την χάσει, κι’ αφού διαπίστωνε πως, παντού, οι άλλοι επιβεβαίωναν ζωηρά τη δική τους, στον τομέα της εθνικής κυριαρχίας, της γλώσσας, της καλλιέργειας, της παραγωγής, ακόμα και του αθλητισμού. Κάθε φορά που εκφραζόμουν δημόσια για το θέμα αυτό, ένοιωθα τις καρδιές να χτυπούν πιο γρήγορα.[26] (…) Για να οικοδομήσεις κάτι που θα κρατήσει επιβάλλεται να έχει ως θεμέλιο τις πραγματικότητες. Ε! λοιπόν, αυτές οι πραγματικότητες [στην Ευρώπη] είναι εθνικές[27]. … [Η Ευρώπη δεν μπορεί να οικοδομηθεί] από μερικούς αρεοπαγίτες τεχνοκράτες, απάτριδες και ανεύθυνους»[28].
ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΑΠΑΤΡΙΔΕΣ ΤΕΧΝΟΚΡΑΤΕΣ
Ο Ντε Γκολ για πολλούς και αλληλένδετους λόγους αμφισβητούσε το – εναλλακτικό στο δικό του– όραμα της υπερεθνικής Ευρώπης. Κυρίως, αμφισβητούσε τη θεσμική αφετηρία όπως αυτή δημιουργήθηκε τη δεκαετία του 1950, τους στόχους ως προς το τελικό στάδιο της διαδικασίας ολοκλήρωσης και τον ορθολογισμό των θεμελιωδών επιδιώξεων:
«Μήπως [η διαδικασία υπερεθνικής ολοκλήρωσης] επεδίωκε –που θα ήταν κιόλας πολύ– να εναρμονίσει με πρακτικά συμφέροντα των έξι κρατών, να ενισχύσει την οικονομική τους αλληλεγγύη απέναντι στο εξωτερικό και αν ήταν δυνατό, να επιτύχει την κοινή δράση στον διεθνή τομέα; Ή μήπως προορισμός του ήταν να πραγματοποιήσει την ολοκληρωτική συγχώνευση των οικονομιών τους και της πολιτικής τους για να εξαφανισθούν, σε μια μοναδική ολότητα που θα είχε την κυβέρνησή της, το κοινοβούλιό της, τους νόμους της και που θα διοικούσε σε όλους τους τομείς τους υπηκόους της, υπηκόους Γαλλικής, Ιταλικής, Ολλανδικής, Βελγικής, ή Λουξεμβουργιανής προέλευσης, που θα γίνονταν συμπολίτες στους κόλπους της τεχνητής πατρίδας που θάχε γεννήσει το μυαλό των τεχνοκρατών; Είναι αυτονόητο πως, επειδή δεν μου αρέσουν οι χίμαιρες, είχα ταχθεί με την πρώτη έννοια. Αλλά η δεύτερη συνοδευόταν απ’ όλες τις ελπίδες και όλες τις αυταπάτες των οπαδών της υπερεθνικής σχολής»[29]. «[Mε την πείρα που αποκτήθηκε από την ίδρυση της ΕΟΚ] εξακριβώθηκε πως, για να προχωρήσουμε στην ένωση της Ευρώπης, τα κράτη ήταν τα μόνα αξιόλογα στοιχεία, και πως όταν κινδύνευε το εθνικό συμφέρον, τίποτα και κανείς δεν μπορούσε να τα εκβιάσει, και μόνο ο δρόμος της συνεργασίας [στο πλαίσιο ομόφωνων αποφάσεων] ήταν σε θέση να οδηγήσει κάπου (…) Σε ποια βάθη αυταπάτης έπρεπε, αλήθεια, να φτάσει κανείς για να πιστέψει πως τα Ευρωπαϊκά έθνη, που σφυρηλατήθηκαν επί αιώνες με τεράστιες προσπάθειες και οδύνες, καθένα με την ιστορία του, την γεωγραφική του θέση, την γλώσσα του, τις παραδόσεις του, τους θεσμούς του, θα μπορούσαν με την θέλησή τους να πάψουν να είναι οι εαυτοί τους, και θα δέχονταν να σχηματίσουν ένα και μόνο κράτος. Σε ποιες συνοπτικές σκέψεις ανταποκρινόταν η σύγκριση που έκαναν συχνά αφελείς άνθρωποι, ανάμεσα σ’ εκείνο που έπρεπε να κάνει η Ευρώπη και σε όσα έκαναν οι Ηνωμένες Πολιτείες»[30].
ΑΜΕΡΙΚΗ, ΒΡΕΤΑΝΙΑ, «ΑΓΓΛΟΣΑΞΟΝΕΣ»
Η παραδοσιακή γαλλική επιφύλαξη για τον ρόλο, τις επιλογές και τους γεωπολιτικούς στόχους των «Αγγλοσαξόνων» γίνεται αντιληπτή, εάν γίνει αναφορά στις θέσεις του Ντε Γκολ για τον ιστορικό ρόλο της Αγγλίας και τις επιδιώξεις του Λονδίνου να αλλάξει εκ των έσω την ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή υποβάλλοντας αίτηση εισδοχής[31]:
«Δεν ήταν παράξενη η βασική αντίθεση των Άγγλων προς την επιχείρηση [δημιουργίας και ανάπτυξης της ευρωπαϊκής κοινότητας των έξι], αφού, λόγω της γεωγραφικής τους θέσης και συνεπώς της πολιτικής τους, δεν δέχτηκαν ποτέ ούτε να ιδούν την ήπειρο να ενώνεται ούτε να γίνουν ένα μαζί της. Μπορεί να πεί κανείς, μάλιστα, κατά κάποιον τρόπο πως, εδώ και οκτώ αιώνες, ολόκληρη η ιστορία της Ευρώπης έγκειται σ’ αυτό (…) Αφού δεν είχαν κατορθώσει να εμποδίσουν την γέννηση της Κοινής Αγοράς απ’ έξω, σχεδίαζαν τώρα, να την παραλύσουν από μέσα. Παύοντας να απαιτούν την ματαίωσή της, δήλωσαν τώρα, αντίθετα, πως ήθελαν να λάβουν μέρος σ’ αυτήν»[32].
Η Γκολική αντίληψη περί θεσμικής και πολιτικής οργάνωσης του ευρωπαϊκού χώρου προσέβλεπε σε ένα πλουραλιστικό σύστημα συνεργαζόμενων κρατών απαγκιστρωμένων από την αμερικανική ή άλλη κηδεμονία. Η Γκολική προβληματική, μάλλον ουτοπικού χαρακτήρα στην ιδεατή μορφή των στόχων και των επιδιώξεων, ενέτασσε σε ένα κοινό σχέδιο την ευρωπαϊκή, ατλαντική και εθνική στρατηγική. Υποψιαζόταν τους Αμερικανούς ότι προτιμούν μια διαιρεμένη και όχι μια συνομοσπονδιακή Ευρώπη, κάτι που δεν θα τους διευκόλυνε να ασκούν την ηγεμονία τους[33]. Όπως το έθετε:
«οπωσδήποτε (οι Αμερικανοί), προτιμούν τους υπόλοιπους διαχωρισμένους σε ξεχωριστά τμήματα: ηπειρωτική Ευρώπη, Βόρεια Ευρώπη, Ιβηρική Χερσόνησο, Μεσόγειο, Άπω και Μέση Ανατολή, Λατινική Αμερική, περιοχές σε κάθε μια από τις οποίες θα παίζουν ξεχωριστό παιχνίδι»[34]. «Είμαι πεπεισμένος πως εάν η Γαλλία σταθεί όρθια και βρει τον προσανατολισμό της, ιδιαίτερα εάν βοηθηθεί σ’ αυτό από τους Γερμανούς, θα μπορούσε να πάρει την πρωτοβουλία να καλέσει για το κτίσιμο της Ευρώπης που θ’ αλλάξει τις διακρατικές σχέσεις από τον Ατλαντικό μέχρι τα Ουράλια»[35]. «Ένας στόχος της Γαλλίας είναι η Ένωση ολόκληρης της Ευρώπης, του δυτικού τμήματός της, του κέντρου της και του ανατολικού τμήματός της, με πρακτικά μέτρα, με ύφεση, εγκάρδια συνεννόηση και συνεργασία στα οποία είμαστε ειλικρινά προσηλωμένοι»[36].
ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΒΡΕΤΑΝΩΝ ΗΓΕΤΩΝ
(δημοσιευμένα στα παραρτήματα του βιβλίου https://www.facebook.com/thewria.diethnous.ifestos)
Όπως και με τους Γάλλους ηγέτες, παραθέτω πιο κάτω επιλεγμένες θέσεις των ηγετών της Βρετανίας στις οποίες κάνω αναφορά κατά την ανάλυση των κεφαλαίων που προηγήθηκαν και οι οποίες πιστεύεται πως υπήρξαν καθοριστικές στη διαμόρφωση της βρετανικής διπλωματίας. Εισαγωγικά, θα μπορούσε να σημειωθεί πως παρά τις αμφιταλαvτεύσεις και τις αvαπρoσαρμoγές της βρεταvικής εξωτερικής πoλιτικής μετά τov Δεύτερo Παγκόσμιo Πόλεμo, oι ηγέτες της χώρας αυτής πoτέ δεv έπαψαv vα oραματίζovται τo Ηvωμέvo Βασίλειo ως έvα κράτoς με μovαδικό ρόλo και με ισχυρή παρουσία στη διεθνή πoλιτική. Ο αναγνώστης θα μπορούσε να παρατηρήσει πως μισό περίπου αιώνα μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο τα βασικά χαρακτηριστικά των διπλωματικών επιλογών της χώρας αυτής παραμένουν αναλλοίωτα.
ΟΜΙΛΙΑ ΤΣΩΡΤΣΙΛ, ΖΥΡΙΧΗ 19.9.1946
Ο Γουίνστον Τσώρτσιλ, ηγέτης της Βρετανίας κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, αποτελεί αξιόπιστη πηγή για τον αρχικό προβληματισμό του Ηνωμένου Βασιλείου σε σχέση με στρατηγικά ζητήματα. Στη Ζυρίχη στις 19 Σεπτεμβρίου 1946, σε μια ομιλία που αποτελεί σταθμό και σημείο αναφοράς για τη βρετανική διπλωματία, υποστήριξε τη δημιουργία των «Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης». Σε αυτό το εγχείρημα, υποστήριξε, η Βρετανία θα είναι «μαζί με τους Ευρωπαίους αλλά όχι μία από αυτούς». Μερικά σημεία της ομιλίας είναι τα πιο κάτω:
«Η Ευρώπη, αυτή η αριστοκρατική ήπειρος, η πιο καλλιεργημένη περιοχή της γης, είναι ο τόπος όλων των αρχικών φυλών του δυτικού κόσμου, της χριστιανικής θρησκείας και των χριστιανικών ηθικών αρχών, του πολιτισμού, της τέχνης και της επιστήμης. (…) Εντούτοις, στην Ευρώπη έλαβαν χώρα οι εθνικιστικές φρικαλεότητες των τευτονικών εθνών (…) Πάντως, υπάρχει λύση (…) Η ανάπλαση της ευρωπαϊκής οικογένειας [εθνών] ή του μεγαλύτερού της μέρους, με τη δημιουργία μιας δομής κάτω από την οποία θα αναπτυχθεί ειρηνικά, με ασφάλεια και με ελευθερία. Πρέπει να κτίσουμε τις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης (…) [στο παρελθόν] Η Κοινωνία των Εθνών [και άλλες παρόμοιες ιδέες] απέτυχε επειδή τα ίδια κράτη που τη δημιούργησαν εγκατέλειψαν τις αρχές της. [(Στη συνέχεια συνυπέγραψε πρόσφατη δήλωση του προέδρου Τρούμαν υπέρ της δημιουργίας ενός ευρωπαϊκού περιφερειακού οργανισμού αντίστοιχου και ανάλογου του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, ιδέα που δεν υιοθετήθηκε από τα υπόλοιπα δυτικά κράτη)]. Ο ένοχος πρέπει να τιμωρηθεί: Η Γερμανία πρέπει να αφοπλιστεί και να της αφαιρεθεί η ικανότητα να ξανακάνει επιθετικό πόλεμο. (…) Το πρώτο βήμα ανάπλασης της ευρωπαϊκής οικογένειας είναι ένας συνεταιρισμός μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας. Με τον τρόπο αυτό η Γαλλία θα επανακτήσει τον ηθικό ηγετικό ρόλο στην [ηπειρωτική] Ευρώπη. Δεν μπορεί να υπάρξει ανανέωση της Ευρώπης χωρίς την πνευματική ανύψωση της Γαλλίας και της Γερμανίας. Η δομή των Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης πρέπει να είναι τέτοια, ώστε να καταστήσει την υλική ισχύ ενός εκάστου κράτους λιγότερο σημαντική. Τα μικρά κράτη θα είναι εξίσου σημαντικά με τα μεγάλα. Τα παλιά κράτη και πριγκιπάτα της Γερμανίας θα μπορούσαν να συμμετέχουν όπως το επιθυμούν σε ένα χαλαρό ομοσπονδιακό σύστημα και καθένα από αυτά να πάρει τη θέση που επιθυμεί στις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης. (…) Η Μεγάλη Βρετανία, η Βρετανική Κοινοπολιτεία, η ισχυρή Αμερική και, ευελπιστώ, η Ρωσία –πράγματι, γι’ αυτούς όλα αυτά θα είναι πολύ καλά– πρέπει να είναι φίλοι και ανάδοχοι της νέας Ευρώπης»[37].
ΤΣΩΡΤΣΙΛ, 1948 – Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΚΥΚΛΩΝ
Ανάλογες θέσεις κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του 1940 και του 1950 εκφράστηκαν τόσο από τους άλλους ηγέτες[38] όσο και από τον Τσώρτσιλ, ο οποίος σε μεταγενέστερες τοποθετήσεις του έκανε σαφέστερους τους στρατηγικούς στόχους και πιο ευδιάκριτους τους προσανατολισμούς και τους τρόπους επίτευξης των στόχων. Το 1948 περιέγραψε τους θεμελιώδεις βρετανικούς στρατηγικούς προσανατολισμούς ως εξής:
«Αισθάvoμαι τηv ύπαρξη τριώv κύκλωv… Ο πρώτoς κύκλoς είvαι φυσικά η Κoιvoπoλιτεία και η αυτoκρατoρία, με οτιδήπoτε εμπερικλείoυv. Μετά υπάρχει o αγγλόφωvoς κόσμoς στov oπoίo o Καvαδάς, oι βρεταvικές κτήσεις και oι Ηvωμέvες Πoλιτείες διαδραματίζoυv σημαvτικό ρόλo. Και τέλoς, υπάρχει η Εvωμέvη Ευρώπη. Αυτoί oι μεγαλοπρεπείς κύκλoι συvυπάρχoυv και, εάv διασυvδεθoύv, δεv υπάρχει δύvαμη ή συvδυασμός δυvάμεων πoυ θα μπoρoύσε vα τoυς πρoκαλέσει ή vα τoυς αvατρέψει. Εάv παρατηρήσεις πρoσεκτικά τoυς τρεις αυτoύς κύκλoυς, θα αvτιληφθείς ότι είμαστε η μόvη χώρα πoυ έχει τo σημαvτικότερo λόγo στov κάθε έvαν από αυτoύς. Ουσιαστικά, ως χώρα, βρισκόμαστε στo σημείo διασταύρωσής τους και αυτό τo (βρεταvικό) vησί στo σταυρoδρόμι τωv θαλάσσιων και ίσως αερoπoρικώv συγκοιvωvιώv. Έχoυμε τηv ευκαιρία (ως χώρα) vα τoυς συvδέσoυμε»[39].
ΣΥΝΟΜΙΛΙΑ ΝΤΕ ΓΚΩΛ – ΜΑΚΜΙΛΛΑΝ
Στα απομνημονεύματά του, συνοψίζοντας απόψεις που επανειλημμένα εξέφρασε και αναφερόμενος στη συνάντησή του με τον Χάρολντ Μακμίλλαν, ο στρατηγός Ντε Γκωλ γράφει τα εξής:
«Ως πού μπορούσαμε να προχωρήσουμε με τις ανωμαλίες που προσπαθούσαν να δημιουργήσουν οι Άγγλοι και με την επιμονή των πέντε μας συνεταίρων να μείνουν κάτω από την επιρροή τους; Δεν ήταν παράξενη η βασική αντίθεση των Άγγλων προς την επιχείρηση, αφού, λόγω της γεωγραφικής τους θέσης, και συνεπώς της πολιτικής τους, δεν δέχθηκαν ποτέ ούτε να δουν την ήπειρο να ενώνεται ούτε να γίνουν ένα μαζί της. Μπορεί να πει κανείς μάλιστα, κατά κάποιο τρόπο, πως εδώ και οκτώ αιώνες ολόκληρη η ιστορία της Ευρώπης έγκειται σε αυτό. (…) [αφού η Βρετανία αποφάσισε να μη συμμετάσχει στην Κοινότητα τη δεκαετία του 1950] (…) Έπειτα, με την πρόθεση να ματαιώσει την απόπειρα των Έξι, τους είχε προτείνει να οργανώσουν μαζί της και με μερικούς άλλους μια ευρύτατη ζώνη ελευθέρων ευρωπαϊκών ανταλλαγών. Εκεί βρίσκονταν τα πράγματα την ημέρα της επιστροφής μου στην εξουσία. Στις 29 Ιουνίου του 1958 είδα να καταφθάνει στο Παρίσι ο πρωθυπουργός Χάρολντ Μακμίλλαν. Στη μέση των φιλικών μας συνομιλιών για πολλά θέματα μου δήλωσε ξαφνικά πολύ συγκινημένος: “Η κοινή Αγορά είναι, γι’ ακόμη μια φορά, το Ηπειρωτικό Σύστημα (που θα μας αποκλείσει). Η Αγγλία δεν το δέχεται. Σας παρακαλώ, παραιτηθείτε απ’ το εγχείρημα αυτό. Ειδάλλως, θα μπούμε σ’ έναν πόλεμο που, ασφαλώς, θα είναι οικονομικός στην αρχή, μα θα κινδυνεύσει να απλωθεί βαθμιαία και σε άλλους τομείς”. Κρίνοντας πως οι υπερβολές δεν έχουν σημασία, προσπάθησα να κατευνάσω τον Άγγλο πρωθυπουργό, ρωτώντας τον γιατί το Ηνωμένο Βασίλειο δεν ήθελε να εγκατασταθεί ανάμεσα στους Έξι ένα σύστημα εμπορικών προτιμήσεων το ίδιο με αυτό που υπάρχει στο εσωτερικό της Κοινοπολιτείας. Στο αναμεταξύ ο υπουργός Ρίτσαρντ Μώντλιγκ προσπαθούσε με λύσσα να διατηρήσει, στους κόλπους της οργάνωσης που λεγόταν “Ευρωπαϊκή Οικονομική Συνεργασία”, και στην οποία μετείχε η Αγγλία, διαπραγματεύσεις που κρατούσαν τους Έξι σε αδημονία και καθυστερούσαν τη λειτουργία της Κοινότητάς τους, προτείνοντας την απορρόφησή της και συνεπώς τη διάλυσή της, σε μια ζώνη ελευθέρων ανταλλαγών (…) Μα το παιχνίδι απλώς είχε αναβληθεί. Στα μέσα του 1961 οι Άγγλοι ξανάρχισαν την επίθεση. Αφού δεν είχαν κατορθώσει να εμποδίσουν τη γέννηση της Κοινής Αγοράς απ’ έξω, σχεδίαζαν τώρα να την παραλύσουν από μέσα. Παύοντας να απαιτούν τη ματαίωσή της, δήλωναν τώρα, αντίθετα, πως ήθελαν να λάβουν μέρος σ’ αυτή»[40].
ΘΑΤΣΕΡ, 20.9.1988 – «ΟΜΙΛΙΑ BRUGES»
Margaret Thatcher και Ronald Reagan
Ο καλύτερος ίσως τρόπος, για να δοθεί το στίγμα της κρατούσης τάσης στην ευρωπαϊκή πολιτική της Βρετανίας, δύο περίπου δεκαετίες μετά την ένταξη και στα πρόθυρα της δεκαετίας του 1990, είναι η αναφορά στις απόψεις της Μάργκαρετ Θάτσερ, πρωθυπουργού από το 1979 μέχρι το 1990. Στην πολύ γνωστή πλέον ομιλία της στο Κολέγιο του Bruges στις 20 Σεπτεμβρίου 1988 η Μάργκαρετ Θάτσερ, μεταξύ άλλων, υποστήριξε τα εξής:
«Η ευρωπαϊκή ιδέα δεν είναι ιδιοκτησία οποιασδήποτε ομάδας ή θεσμού, ούτε η Ευρώπη είναι δημιούργημα των συνθηκών της Ρώμης (…) Εμείς, στη Βρετανία, ορθώς είμαστε υπερήφανοι για τον τρόπο με τον οποίο, από την εποχή της Μάγκνα Κάρτα το 1215, διαδραματίσαμε ρόλο πρωτοπόρου στην ανάπτυξη αντιπροσωπευτικών θεσμών που ορθώνονται ως οχυρά της ελευθερίας. (…) Με τον δικό μας, ιδιαίτερο τρόπο, συνεισφέραμε πολλά στην Ευρώπη. [(Πρόκειται για αναφορά στους νεκρούς των τελευταίων αιώνων στους ευρωπαϊκούς πολέμους)]. Εάν δεν είχαμε επιδείξει αποφασιστικότητα να πολεμήσουμε και να πεθάνουμε, η Ευρώπη θα είχε από καιρό ενωθεί, όχι όμως στο πλαίσιο ελευθερίας ή δικαιοσύνης αλλά τυραννίας. (…) Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα δεν είναι παρά μόνο μια εκδήλωση της Ευρωπαϊκής ταυτότητας. Υπάρχουν και άλλες. Ποτέ δεν πρέπει να ξεχνούμε πως ανατολικά του σιδηρού παραπετάσματος είναι ένα κομμάτι της Ευρώπης με το οποίο έχουμε κοινή κληρονομιά στα θέματα ελευθερίας, ταυτότητας και πολιτισμού. Ούτε θα πρέπει να ξεχνούμε πως οι ευρωπαϊκές αξίες βοήθησαν στο να καταστούν οι Ηνωμένες Πολιτείες ο γενναίος υπερασπιστής της ελευθερίας. (…) [Οι Βρετανοί, είναι αλήθεια, ατενίζουμε και προς άλλους ορίζοντες]. Η Ευρώπη ποτέ δεν θα ευημερούσε και μελλοντικά δεν θα ευημερεί ως μια εσωστρεφής λέσχη. (…) Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα ανήκει σε όλα τα μέλη της. Πρέπει να είναι η αντανάκλαση των προσδοκιών τους και των παραδόσεών τους. [Αλλά] η Κοινότητα δεν είναι αυτοσκοπός. Ούτε είναι ένα θεσμικό μηχάνημα που θα μετασχηματίζεται συνεχώς στη βάση των επιταγών κάποιας αφηρημένης έννοιας. Ούτε μπορεί να οστεοποιείται με ατέλειωτους κανονισμούς (…) Οι Ευρωπαίοι δεν έχουμε την πολυτέλεια να σπαταλούμε την ενέργειά μας σε εσωτερικές μυστικές διαμάχες επί θεσμικών θεμάτων. Αυτά δεν μπορούν να αντικαταστήσουν την αποτελεσματική δράση (…) [οι κατευθυντήριές μας γραμμές πρέπει να είναι οι πιο κάτω]. Πρώτον, πρόθυμη και ενεργής συνεργασία μεταξύ ανεξάρτητων και κυρίαρχων κρατών είναι ο καλύτερος οδηγός, για να κτίσουμε μια επιτυχή Ευρωπαϊκή Κοινότητα. (…) [Όμως] για να εργαστούμε μαζί, δεν απαιτείται συγκέντρωση εξουσίας στις Βρυξέλλες ή αποφάσεις που θα λαμβάνονται από μια διορισμένη γραφειοκρατία. (…) Δεν επιτύχαμε υποχώρηση του κράτους στη Βρετανία, για να μας ξαναεπιβληθεί μέσω της επικράτησης ενός υπερκράτους που θα εδρεύει στις Βρυξέλλες. Βεβαίως, επιθυμούμε μια Ευρώπη πιο ενωμένη και με μεγαλύτερη αίσθηση κοινού σκοπού. Όμως αυτό πρέπει να γίνεται με τρόπο που διαφυλάττει τις διαφορετικές παραδόσεις, τις κοινοβουλευτικές εξουσίες και τα αισθήματα εθνικής υπερηφάνειας. Επί αιώνες αυτά ήταν πάντα η πηγή της ζωτικότητας της Ευρώπης. Δεύτερον, η Κοινότητα πρέπει να αντιμετωπίζει τα διάφορα ζητήματα με πρακτικό τρόπο. (…) Τρίτον, να έχουμε ως οδηγό κριτήρια που ενθαρρύνουν την επιχειρηματικότητα (…) Τέταρτον, η Ευρώπη δεν πρέπει να ενθαρρύνει τον [εμπορικό] προστατευτισμό. (…) Νομίζω πως δεν αρκεί να μιλούμε γενικώς και αορίστως περί ευρωπαϊκών ιδεωδών και οραμάτων. Εάν πιστεύουμε σε αυτά, πρέπει να χαράξουμε τον δρόμο και να ορίσουμε τα επόμενα βήματα. Αυτή η προσέγγιση δεν χρειάζεται νέα κείμενα, όλα [τα κείμενα] είναι εκεί: Το Βορειατλαντικό Σύμφωνο, η συνθήκη των Βρυξελλών, όπως τροποποιήθηκε, και οι συνθήκες της Ρώμης, κείμενα που γράφτηκαν από ανθρώπους με διορατικότητα… Ας έχουμε μια Ευρώπη η οποία είναι εξωστρεφής και όχι εσωστρεφής και που συμμετέχει πλήρως στα δρώμενα του διεθνούς χώρου. Μια Ευρώπη, επίσης, που διαφυλάττει την Ατλαντική Κοινότητα, η οποία είναι η πιο ευγενής κληρονομιά μας και η μεγαλύτερή μας δύναμη»[41].
Υποσημειώσεις
[1]. Ντε Γκωλ (22-11-1944) στο Baillet Roger, De Gaulle et l’ Europe (Hermes, Lyon, 1979), σελ. 18.
[2]. Βλ. Hoffman Stanley, «De Gaulle, Europe, and the Atlantic Alliance», International Organization, vol. 18, 1964, σελ. 11.
[3]. Ντε Γκωλ, Απομνημονεύματα Ελπίδος (Ελληνική Μορφωτική Εστία, Αθήνα, 1970), τόμ. Α΄, περί Ευρώπης, σελ. 335. Οι θέσεις αυτές επαναλήφθηκαν ως προϋποθέσεις ομαλών σχέσεων Γαλλίας-Γερμανίας στη συνάντηση Ντε Γκωλ-Αντενάουερ το 1958 (βλ. σελ. 346), καθώς και στη συνάντηση Ντε Γκωλ-Φόστερ Ντάλλες το 1962 (βλ. Απομνημονεύματα Ελπίδος, τόμ. Β΄, σελ. 46). Για το θέμα των γαλλογερμανικών σχέσεων στη φάση διαμόρφωσής τους βλ. επίσης Baillet, ό.π., σελ. 61-67. Επίσης, το Αμερική, Γερμανία και το μέλλον της Ευρώπης (Ποντίκι, Αθήνα, 1992)
[4]. Ντε Γκωλ, 11.11.1953. Παρατίθεται στο Baillet R., σελ. 42.
[5]. Ντε Γκωλ, Απομνημονεύματα Ελπίδος, τόμ. Α΄, ό.π., σελ. 335.
[6]. Για ανάλυση αυτής της σημαντικής πτυχής της γκωλικής σκέψης βλ. Hoffmann Stanley, Essais sur la France (Seuil, Paris, 1974). Επίσης, Depre Michel, Une Certaine Idee de la France (Fayard, Paris, 1972).
[7]. Κάρολος Ντε Γκωλ, Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, Απομνημονεύματα, 1940-1946, (Γκοβόστη, Αθήνα, 1997), σελ. 9.
[8]. Ντε Γκωλ, 14.12.1965, παρατίθεται στο Colard, ό.π., σελ. 61
[9]. Colard Daniel, «La Conception Francaise De L’ Independence Nationale», Studia Diplomatica, no. 1, 1975, σελ. 61.
[10]. Δηλώσεις του Ντε Γκωλ στις 27/4/1960, παρατίθενται στο Colard, ό.π., σελ. 55 και 56.
[11]. Βλ. Colard, ό.π., σελ. 54.
[12]. Ταυτόχρονα, βεβαίως, η Γαλλία επιδίωκε το αντίστροφο, δηλαδή προσαρμογή των αποφάσεων της Ευρωπαϊκής Κοινότητας στις αναπτυξιακές ανάγκες και προσεγγίσεις της Γαλλίας.
[13]. Όπως εξηγήσαμε στο πέμπτο κεφάλαιο, μετά τηv κρίση τoυ Λoυξεμβoύργoυ, oυσιαστικά επικράτησε –εθιμικά και πoλιτικά αλλά όχι νομικά– η αρχή της oμoφωvίας στη διαδικασία λήψεως απoφάσεωv της Κoιvότητας. Για περιπτωσιολογική μελέτη αυτής της πτυχής βλ. Ifestos Panayiotis, European Political Cooperation. Towards a Framework of Supranational Diplomacy? (Gower, Aldeshot, UK, 1987), κεφ. 17.
[14]. Βλ. Macridis Roy, «French Foreign Policy: the Quest for Rank» στο Macridis Roy (ed.), Foreign Policy in World Politics (Prentice Hall, NJ, 1989), σελ. 40.
[15]. Για μια εξαιρετική ανάλυση αυτής της πτυχής βλ. Hoffmann St., «De Gaulle, Europe, Atlantic Alliance», ό.π., σελ. 20-22. Επίσης, βλ. Hoffmann Stanley, «Obstinate or Obsolete? The Fate of the Nation-State and the Case of Western Europe», Daedalus, vol. 95, no. 3, Summer 1966, σελ. 895-8.
[16]. Βλ. Macridis, ό.π., σελ. 40.
[17]. Ντε Γκωλ, Απομνημονεύματα Ελπίδος, τόμ. Α΄, σελ. 332 και 333.
[18]. Bernos Roge, «Gaullist Foreign Policy in Retrospect», The World Today, vol. 30, August 1974, σελ. 345.
[19]. Βλ. Απομνημονεύματα Ελπίδος, Ντε Γκωλ, ό.π., σελ. 320 και 323.
[20]. Βλ. Ντε Γκωλ, Απομνημονεύματα Ελπίδος, τόμ. Β΄, σελ. 8.
[21]. Ντε Γκωλ, Απομνημονεύματα Ελπίδος, ό.π., σελ. 8.
[22]. Ντε Γκωλ, Απομνημονεύματα Ελπίδος, ό.π.
[23]. Ντε Γκωλ, Απομνημονεύματα Ελπίδος, ό.π., σελ. 9.
[24]. Ο Ντε Γκωλ, όπως συνάγεται από τις ομιλίες και τα απομνημονεύματά του, εξέφραζε την πικρία του επειδή μετά τον πόλεμο του 1918 η Γαλλία εμποδίστηκε να «θρέψει θριαμβευτικά τους καρπούς της νίκης». Τη στάση της χώρας του όσον αφορά την Τσεχοσλοβακία, το «Άνσλους» και την κυβέρνηση Βισύ, επίσης, τα απέδιδε «στη μακρόχρονη συνήθεια να γίνεται αποδεκτή η κατάσταση δορυφόρου και η Γαλλία να υποκύπτει πάντα» (verbatim) στα κελεύσματα των Αγγλοσαξόνων. Βλ. Απομνημονεύματα Ελπίδος, τόμ. Α΄, σελ. 326-7.
[25]. Βλ. Ντε Γκωλ, Απομνημονεύματα Ελπίδος, τόμ. Α΄, ό.π., περί Ευρώπης, ιδ. σελ. 326 και 330.
[26]. Ντε Γκωλ, Απομνημονεύματα Ελπίδος, ό.π., σελ. 327 και 330.
[27]. Ντε Γκωλ, 12.11.1953. Παρατίθεται στο Baillet R., σελ. 41-2.
[28]. Ντε Γκωλ, 9.9.1965. Παρατίθεται στο Baillet R., σελ. 70.
[29]. Βλ. Ντε Γκωλ, Απομνημονεύματα Ελπίδος, τόμ. Α΄, ό.π., περί Ευρώπης, σελ. 355 και 360.
[30]. Βλ. Ντε Γκωλ, Απομνημονεύματα Ελπίδος, ό.π., σελ. 366. Βλ. επίσης Charles De Gaulle, «A Concert of European States» στο Nelsen Brent, Stubb Alexander (eds), The European Union, Readings on the Practice of European Integration (Lynne Rienner, Boulder, 1994), ιδ. σελ. 30-1. Επίσης, «General De Gaulle Speaks» στο Hartmann Frederick (ed), World in Crisis, (Macmillan, London, 1967), ιδ. σελ. 296.
[31]. Σε μια άλλη περίπτωση (συνέντευξη, 21.12.1951 και 25.9.1949) ο Ντε Γκωλ δήλωσε πως κατά τη διάρκεια της συνάντησής του με τον Τσώρτσιλ, του δήλωσε επανειλημμένως πως «εάν είμαι υποχρεωμένος να επιλέξω μεταξύ της Ευρώπης και του μεγάλου εύρους (του Ατλαντικού Ωκεανού) θα επιλέξω το μεγάλο εύρος». «Έχω την εντύπωση πως η Αγγλία, έλκεται από την μεγάλη υπερατλαντική μάζα» βλ. Παρατίθεται στο Baillet Roger, De Gaulle et l’ Europe (Hermes, Lyon, 1979), σελ. 26.
[32]. Ντε Γκωλ, Απομνημονεύματα Ελπίδος, σελ. 363 και 366.
[33]. Βλ. Baillet R., σελ. 36.
[34]. Ντε Γκωλ, 12.11.1953, παρατίθεται στο Baillet R., σελ. 36.
[35]. Ντε Γκωλ, 16.3.1950, παρατίθεται στο Baillet R., σελ. 87.
[36]. Ντε Γκωλ, 31.12.1967, παρατίθεται στο Baillet R., σελ. 87.
[37]. Churchill S. Winston, «The Tragedy of Europe», ολόκληρο το κείμενο στο The European Union, Readings on the Theory and Practice of European Integration (Lynne Rienner, Boulder, 1994), σελ. 5-9.
[38]. Για ανάλογες απόψεις βλ. συλλογή θέσεων των Clement Attlee (5.5.1948), Anthony Eden (11.1.1952), Winston Churchill (11.5.1953), Reginald Maudling (28.3.1958), Harold Macmillan (31.7.1961) στο Barber James, Reed Bruce (eds), σελ. 21-42. Από τις τοποθετήσεις συνάγονται τα εξής ως κρατούσα διακομματική τάση: Πρώτον, η Βρετανία είναι «μαζί με τα υπόλοιπα ευρωπαϊκά κράτη αλλά όχι ένα από αυτά». Δεύτερον, η Βρετανία δεν είναι μόνο ευρωπαϊκή δύναμη αλλά επίσης μια «μεγάλη κοινοπολιτεία και μια αυτοκρατορία». Η υπόθεση και τα συμφέροντα της Βρετανίας βρίσκονται πολύ πέραν της Ευρώπης». Τρίτον, η Βρετανία (Churchill) «δεν είναι μέρος της (τότε υπό συζήτηση) Ευρωπαϊκής Αμυντικής Κοινότητας, ούτε πρόκειται να αφομοιωθεί σε κάποιο ευρωπαϊκό ομοσπονδιακό σύστημα». Τέταρτον, για τη Βρετανία και τους υπόλοιπους «θα είναι τραγικό να υποχρεωθεί η Βρετανία να επιλέξει μεταξύ της Ευρώπης και της Κοινοπολιτείας».
[39]. Γ. Τσώρτσιλ, παρατίθεται στο Hanrieder W., Auton G., The Foreign Policies of West Germany, France and Britain (Prentice Hall, NJ, 1980), σελ. 177 και 178.
[40]. Ντε Γκωλ, Απομνημονεύματα Ελπίδος (Εκδοτικός Οργανισμός Ελληνική Μορφωτική Εστία, Αθήνα, 1970), τόμ. Α΄, σελ. 363 και 366. Για δύο σημεία του κειμένου στηρίχθηκα στο αγγλικό κείμενο De Gaulle Charles, «A Concert of European States» στο Nelsen Brent και Stubb Alexander (eds), The European Union, Readings on the Practice of European Integration (Lynne Rienner, Boulder, 1994), σελ. 38 και 39. Συγκεκριμένα, η φράση «the Common Market is the Continental System all over again» στα ελληνικά αποδόθηκε ως «η Κοινή Αγορά είναι ο Ηπειρωτικός Αποκλεισμός». Στο κείμενο που παραθέτω το αποδίδω στα ελληνικά ως «η Κοινή Αγορά είναι, γι’ ακόμη μια φορά, το Ηπειρωτικό Σύστημα (που θα μας αποκλείσει)».
[41]. Thatcher Margaret, «A Family of Nations», στο Nelsen B. and Stubb Al. (eds), ό.π., σελ. 46.
Π. Ήφαιστος – P. Ifestos
www.ifestos.edu.gr www.ifestosedu.gr ifestosedu@gmail.com
Twitter https://twitter.com/ifestosedu
Linkedin https://www.linkedin.com/in/panayiotis-ifestos-0b9382131/
Instagram https://www.instagram.com/p.ifestos/
Προσωπικό προφίλ https://www.facebook.com/panayiotis.ifestos
Στρατηγική Θεωρία–Κρατική Θεωρία https://www.facebook.com/groups/StrategyStateTheory/
Θουκυδίδης–Πολιτικός Στοχασμόςhttps://www.facebook.com/groups/thucydides.politikos.stoxasmos/
«Κοσμοθεωρία των Εθνών» https://www.facebook.com/kosmothewria.ifestos
«ΤΟ ΕΘΝΟΚΡΑΤΟΚΕΝΤΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ. Παθογένειες, αδιέξοδα, αίτια, πολιτικός στοχασμός, μεταμοντέρνος εθνομηδενισμός versus Έθνος και Πολιτισμός» https://piotita.gr/?p=41774
Φιλοπατρία, Δημοκρατία, Ελευθερία https://www.facebook.com/groups/philopatria/
Προσωπική σελίδα https://www.facebook.com/p.ifestos
Πολιτισμός, Περιβάλλον, Φύση, Ψάρεμα https://www.facebook.com/Ifestos.DimotisBBB
Διεθνής πολιτική 21ος αιώναςhttps://www.facebook.com/groups/InternationalPolitics21century/
ΗΠΑ: Ιστορία, Διπλωματία, Στρατηγική https://www.facebook.com/groups/USAHistDiplStrat/
Ελλάδα-Τουρκία-Κύπρος: Ανισόρροπο τρίγωνοhttps://www.facebook.com/groups/GreeceTurkeyCyprusImbalance/
Διαχρονική Ελληνικότητα https://www.facebook.com/groups/Ellinikotita/
Άνθρωπος, Κράτος, Κόσμος–Πολιτικός Στοχασμόςhttps://www.facebook.com/groups/Ifestos.political.thought/
Παναγιώτης Κονδύλης – https://www.facebook.com/groups/Kondylis.Panagiotis/
Θολό Ευρωπαϊκό Βασίλειο των πρώην αποικιοκρατών και της Ευρωπαϊκής “Ένωσης”https://www.facebook.com/groups/TholoVasileioEU/
Μέγας Αλέξανδρος–Ιδιοφυής Στρατηγός και Στρατηλάτηςhttps://www.facebook.com/groups/M.Alexandros/
Εκλεκτά βιβλία που αξίζουν να διαβαστούν https://www.facebook.com/groups/eklektavivlia/
Ειρηνική πολιτική επανάσταση https://www.facebook.com/groups/PolitPeacefulRevolution/
Τίτλοι-σύνδεσμοι αναρτημένων δοκιμίων, άρθρων https://wp.me/p3OqMa-26x
Πίνακες διαλέξεων και σημειώσεις διαλέξεων – πίνακες συντομογραφικής απεικόνισης πτυχών του διεθνούς συστήματος https://wp.me/p3OqMa-1GG
