Η υιοθέτηση του κανονισμού SAFE (Security Action for Europe) από το Συμβούλιο Γενικών Υποθέσεων της Ε.Ε., στις 27 Μαΐου του 2025, εγκαινιάζει ένα νέο θεσμικό-γεωπολιτικό κεφάλαιο στην ευρωπαϊκή πολιτική ασφάλειας και άμυνας. Ο κανονισμός προβλέπει τη δημιουργία χρηματοδοτικού εργαλείου ύψους 150 δισ. ευρώ με τη μορφή χαμηλότοκων δανείων για αμυντικές επενδύσεις στα κράτη-μέλη αλλά και, κατ’ εξαίρεση, σε τρίτες χώρες, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται και η Τουρκία. Η κίνηση αυτή εγγράφεται στο ευρύτερο σχέδιο ReArm Europe/Readiness 2030, που φιλοδοξεί να συγκεντρώσει συνολικά 800 δις ευρώ σε αμυντικές δαπάνες έως το 2030.
Ωστόσο, η δυνατότητα συμμετοχής τρίτων χωρών, όπως η Τουρκία, έχει προκαλέσει έντονες αντιδράσεις και επιφυλάξεις από την ελληνική πλευρά, τόσο σε νομικό όσο και σε πολιτικοδιπλωματικό επίπεδο. Το βασικό ζήτημα εντοπίζεται στην εν δυνάμει συμμετοχή της Τουρκίας σε κοινοπραξίες με ευρωπαϊκές εταιρείες καθώς και στην πιθανότητα πρόσβασής της σε μέρος των δανειακών κεφαλαίων του SAFE. Παρότι η Τουρκία εμπίπτει θεωρητικά στο πεδίο εφαρμογής του κανονισμού, το άρθρο 17 προβλέπει ότι κάθε τέτοια συμμετοχή θα απαιτεί τη σύναψη διμερούς συμφωνίας με την Ε.Ε. και σύμφωνα με την ελληνική θέση τέτοιες συμφωνίες υπάγονται στο άρθρο 212 ΣΛΕΕ, άρα απαιτούν ομοφωνία των κρατών-μελών και όχι ειδική πλειοψηφία όπως ο ίδιος ο κανονισμός SAFE. Η θέση αυτή καταγράφηκε και σε εθνική δήλωση της Ελλάδας στα πρακτικά του Coreper στις 21 Μαΐου 2025.
Επιπρόσθετα, η ελληνική διπλωματία κατέβαλε σημαντική προσπάθεια ώστε να ενσωματωθούν στο τελικό κείμενο του SAFE θεσμικές διασφαλίσεις, έστω και εμμέσως. Για παράδειγμα, στο άρθρο 16 του κανονισμού γίνεται αναφορά στην ανάγκη «συνεκτίμησης των συμφερόντων ασφαλείας των κρατών-μελών». Παρότι δεν υπάρχει ρητή αναφορά στην Τουρκία, η ελληνική πλευρά διατηρεί το δικαίωμα να επικαλεστεί αυτό το άρθρο ως εργαλείο περιορισμού σε ενδεχόμενη συμμετοχή της Τουρκίας σε κοινοπραξίες.
Η επιλογή των κρατών-μελών να εγκρίνουν τον SAFE χωρίς ομοφωνία (δηλαδή χωρίς δυνατότητα ελληνικού βέτο) καθιστά αναγκαία την εξεύρεση παρακαμπτήριων θεσμικών και πολιτικών μηχανισμών για την προστασία των ελληνικών συμφερόντων. Ενδεικτική είναι η πρόβλεψη του Κανονισμού για ποσοστιαία συμμετοχή εταιρειών από τρίτες χώρες (πλην Νορβηγίας και Ουκρανίας) στο ανώτατο όριο του 35% σε κάθε εξοπλιστικό πρόγραμμα. Ωστόσο, η σύνθετη φύση των ευρωπαϊκών κοινοπραξιών δεν αποκλείει την έμμεση ή πολυεπίπεδη εμπλοκή της Τουρκίας ‒γεγονός που εντείνει τις ανησυχίες στην Αθήνα.
Η διάσταση αυτή αποκτά ιδιαίτερο βάρος υπό το πρίσμα των ευρύτερων εξελίξεων στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Η Ελλάδα επιχειρεί να συνδέσει τις συζητήσεις για την ευρωτουρκική προσέγγιση με πάγια αιτήματα ασφαλείας, όπως η άρση του casus belli που έχει διακηρύξει η τουρκική Εθνοσυνέλευση από το 1995 σε περίπτωση επέκτασης της ελληνικής αιγιαλίτιδας ζώνης. Χαρακτηριστικά ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης δήλωσε ότι θα θέσει το ζήτημα στον πρόεδρο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, αξιοποιώντας τη συγκυρία της ύφεσης και το ενδιαφέρον της Άγκυρας για αναθέρμανση των σχέσεων με την Ε.Ε. Τοιουτοτρόπως, η ελληνική διπλωματία διερευνά τη δυνατότητα πολιτικής συμφωνίας που θα ενσωματώνει ρήτρες ασφαλείας υπέρ της Ελλάδας, όπως η αποδοχή του απαραβίαστου των συνόρων, η υπογραφή της UNCLOS, ή η αποσύνδεση της ευρωπαϊκής άμυνας από τουρκικές διεκδικήσεις.
Παρά ταύτα, η αποτελεσματικότητα του Κανονισμού SAFE ως εργαλείου γεωπολιτικής μόχλευσης της Τουρκίας είναι περιορισμένη. Η Άγκυρα ήδη προωθεί διμερείς συμφωνίες στον αμυντικό τομέα εκτός του πλαισίου SAFE, όπως η εξαγορά της ιταλικής Piaggio Aerospace από την Baykar ή η συμφωνία με την Ισπανία για την προμήθεια του εκπαιδευτικού αεροσκάφους Hurjet. Αντίστοιχες κινήσεις με τη Γερμανία ή την Πολωνία δύναται να περιορίσουν την ανάγκη της τουρκικής πλευράς να εμπλακεί άμεσα στον SAFE, καθιστώντας έτσι την ελληνική στρατηγική ανάσχεσης εν μέρει συμβολική.
Στο πλαίσιο αυτό, η περίπτωση του κανονισμού SAFE αποτυπώνει την πολυπλοκότητα της εξωτερικής διακυβέρνησης της Ε.Ε., όπου οι θεσμικές και νομικές πτυχές συνυπάρχουν και αλληλεπιδρούν με τις στρατηγικές των κρατών-μελών. Η Ελλάδα, παρά την απουσία δυνατότητας άσκησης βέτο στον SAFE, αξιοποιεί εναλλακτικά εργαλεία και θεσμικές ερμηνείες για να προασπίσει τα συμφέροντά της, χωρίς να τορπιλίζει τη συνολική αρχιτεκτονική της ευρωπαϊκής άμυνας. Το παράδειγμα αυτό αναδεικνύει τη σημασία των στρατηγικών μικρών κρατών εντός σύνθετων θεσμικών πλαισίων και συνιστά πεδίο έρευνας για την ερμηνεία της ευρωπαϊκής διακυβέρνησης υπό όρους γεωπολιτικής και κυριαρχίας.
O Διονύσης Τσιριγώτης είναι Αναπληρωτής Καθηγητής του Πανεπιστημίου Πειραιώς
Πρώτη δημοσίευση: www.piotita.gr
Βιβλία του Διονύση Τσιριγώτη που κυκλοφορούν με τις εκδόσεις Ποιότητα:
